بسیاری معتقدند صنعت چاپ برای نخستین‌بار در چین ابداع شد. اگر بخواهیم صنعت چاپ و پیدایش آن‌را به ایران نسبت دهیم، شاید چندان دور از ذهن نباشد، چرا که اگر نگاهی به تخت جمشید و آثاری که از آن برجای مانده بیندازیم، می‌توانیم نشانه‌هایی از آن را مشاهده کنیم.
به گزارش هفت‌گرد، نام‌گذاری روز ۱۱ شهریور به‌عنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم ایرانیان در سال ۱۳۸۲ و با تلاش اسدالله جامی، مدیر کل وقت دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شد.
در آن زمان اهالی صنعت چاپ به شورای فرهنگ عمومی درخواست دادند و توضیحات بسیاری برای لزوم ثبت این روز در تقویم مطرح کردند تا در نهایت این شورا به این جمع‌بندی رسید که روز ملی صنعت چاپ به رسمیت شناخته شود و این‌گونه ۱۱ شهریور به‌عنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم نام‌گذاری شد. صنعت چاپ نمونه‌ای از بزرگ‌ترین و مفیدترین اختراعات بشری و وسیله انتقال اندیشه‌ها و عواطف بسیاری از علما و دانشمندان و فلاسفه و اهل هنر برای مردم در طول تاریخ بوده و هست. به بهانه روز ملی چاپ در ایران مروری بر دیروز، امروز و فردای این صنعت خواهیم داشت.
تاریخ چاپ در ایران
برخی چاپ در ایران را به دوران مغول مربوط می‌دانند؛ با این حال، ورود صنعت چاپ به ایران در قالب جدید به دوره قاجار بازمی‌گردد. عده‌ای آغاز چاپ در ایران را عصر ایلخانیان می‌دانند و برخی احتمال داده‌اند که یهودیان فارسی‌زبان پیش از سایر گروه‌های فارسی‌زبان به اهمیت چاپ کتاب پی برده‌اند. تاریخ چاپ در ایران به 5 قرن پیش از میلاد یعنی به زمان پادشاهان هخامنشیان و مهرهای سلطنتی می‌رسد که برای تایید احکام و فرمان‌های حکومتی از آنها استفاده می‌شد. ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری و زمان سلطنت گیخاتوخان، پسر اباقاخان مغول (۶۹۰–۶۹۴ ق) نسبت می‌دهند و آن مربوط به پول‌های کاغذی‌ای بوده که به آن «چاو» یا «کا او» می‌گفتند. نخستین دستگاه چاپی که در ایران مورداستفاده قرار گرفت، بسیار ساده بود و براساس پِرِس و حکاکی روی چرم استوار بود. عده‌ای نیز معتقدند واژه چاپ همان چهاب یا چهابه در زبان هندی است؛ به مفهوم مهری که با آن روی پارچه نقش می‌زدند. به‌ظن برخی، لغات «چاپ» و «چاپخانه» از همین دوره وارد زبان فارسی شده و اصل آن از «چاو» و «چاوخانه» گرفته شده است. البته دهخدا لغت چاپ را از ریشه «چهاپ» یا «چهاپه» سانسکریت می‌داند.
پیدایش صنعت چاپ در ایران
میرزا زین العابدین تبریزی توسط عباس میرزا برای یادگیری فنون چاپ و ساخت ابتدایی ترین چاپخانه در تبریز انتخاب شد و در سال 1233، ابزارآلات چاپ حروف را به این شهر آورد. در رابطه با عوض کردن مطبعه سنگی با مطبعه سربی میتوان گفت که دلیل آن تا حدودی به عقاید افراد بستگی داشت، چرا که در آن زمان، مطبعه سربی و حروف آن را علامت کفر می دانستند. علت دیگر این جایگزینی این بود که با استفاده از حروف سربی امکان تنوع در خطوط وجود نداشت. اما، در مطبعه سنگی چنین مشکلی نبود و به راحتی می توانستند از انواع خوشنویسی ها استفاده کنند.
براساس مقاله روز ملی صنعت چاپ چه روزی است باید بدانید که زین العابدین مطبعه چی چیزی حدود 90 سال بعد از تاسیس اولین چاپخانه در تبریز یک ماشین چاپ را از اروپا خرید و از راه مصر به بندر استانبول وارد کرد و سپس، این ماشین چاپ را به وسیله 40 گاومیش از بندر استانبول به تبریز آورد. هشت متخصص صنعت چاپ نیز به همراهش از آلمان به تبریز آمدند تا روش نصب این دستگاه و کار با آن را به افراد آموزش دهند.
نخستین چاپخانه کشور
راه‌اندازی نخستین چاپخانه در ایران به دوران صفویان بازمی‌گردد که کشیشان ارامنه در جلفای اصفهان با آن تعدادی دعا و ذکرهای مسیحی را چاپ کردند. در دوره حکومت نادرشاه افشار به گزارش دو سیاح خارجی جزوه‌هایی به لاتین و عربی در ایران چاپ و پخش شد؛ اما این در دوران ولایتعهدی عباس میرزای نایب‌السلطنه است که صنعت چاپ در ایران به‌طور جدی آغاز به‌کار می‌کند. زمان فتحعلی‌شاه قاجار، عباس میرزا به‌دلیل استقرار حکومتش در تبریز و نزدیکی‌اش با عثمانی و با برخی از صنایع که در آن دیار به کار گرفته می‌شد، آشنا شد. علاوه بر آن، او خواهان پیشرفت‌های نظامی و سیاسی بود، به‌ویژه برای تعلیم و آموزش سپاه شکست‌خورده در جنگ‌های با روس و دیگر علوم لازم، به ضرورت رفع عقب‌ماندگی‌های محسوس در آن زمان. در این میان چاپخانه‌ای لازم بود که به نشر روزنامه و کتاب‌های آگاهی‌دهنده به‌ویژه کتاب‌های علمی اختصاص یابد. این مهم سرانجام با حمایت و پیگیری‌های او محقق شد. بدین ترتیب، او بنای نخستین چاپخانه‌ای را گذاشت که در ایران، به زبان فارسی و با روش چاپ سربی، به نشر کتاب پرداخت. دستگاه‌های چاپ که به ایران آورده شدند چاپ حروفی (سربی) بودند اما این نوع چاپ دارای اشکالاتی بود که راه را برای پیدایش چاپ سنگی هموار کرد. چاپ‌های سربی دارای کیفیت خوبی نبودند و نادرستی املایی، کم‌رنگی و پاک شدن خطوط از جمله ایرادات این نوع چاپ بود. این نقیصه‌ها وقتی که در کنار نوشته‌های دست‌نویس با خط نستعلیق و دیگر خطوط دارای کیفیت عالی قرار می‌گرفت، بیشتر خود را نشان می‌داد و آشکار بود که مردم به متون دست‌نویس بیشتر بها می‌دهند. دو روایت از نخستین چاپخانه‌ها در ایران وجود دارد؛ گفته می‌شود نخستین چاپخانه ایران را عباس میرزا، شاهزاده اهل دانش و خوشفکر دربار قاجار و ولیعهد فتحعلی‌شاه، به ایران آورد و میرزا زین‌العابدین تبریزی را مامور تاسیس چاپخانه کرد. اما روایت دوم می‌گوید ارامنه ساحل رود ارس که در جلفا ساکن بودند و توسط شاه عباس صفوی به اصفهان کوچانده شدند، نخستین دستگاه چاپ را به ایران آوردند. حقیقت اصلی هر چه باشد، انتشار کتاب و روزنامه با چاپ سنگی برای عموم مردم ایران در دوره قاجار صورت گرفته و «رساله جهادیه» نوشته قائم‌مقام فراهانی، نخستین کتاب چاپ سربی ایران است که در شهر تبریز توسط میرزا زین‌العابدین تبریزی به سال ۱۲۳۳ قمری چاپ شده است.
این کتاب برای ترغیب و تشویق مسلمانان و مردم ایران به جهاد در برابر متجاوزان روس نوشته شده و نسخه اصلی آن اکنون در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. میرزاصالح شیرازی نیز که در بریتانیای کبیر تحصیل کرده بود، روزنامه کاغذ اخبار، نخستین روزنامه ایرانی را در روز دوشنبه، ۲۵ محرم ۱۲۵۳ (۱۱ اردیبهشت ۱۲۱۶) منتشر کرد. پس از چاپخانه تبریز، چاپخانه‌هایی برای چاپ سنگی در تهران، اصفهان، بوشهر و سایر شهرهای ایران تاسیس شدند. با اینکه چاپ سربی قدیمی‌تر از چاپ سنگی بود، به‌دلیل هزینه‌های بسیار و سختی کار از چرخه چاپ خارج شد. تا حدود ۵۰ سال هر چه در ایران به چاپ رسید، به روش چاپ سنگی بود. در اواخر حکومت قاجار دوباره حروف سربی به چاپخانه‌ها بازگشتند. قدیمی‌ترین چاپخانه فعال ایران که باوجود همه سختی‌ها توانسته در صنعت نشر سر پا بماند، چاپخانه مبارکه علوی بوشهر است که در سال ۱۲۸۶ خورشیدی توسط سید عبداله علوی بهبهانی که شغلش صحافی بود با وارد کردن چند دستگاه چاپ سنگی از هند بنا نهاده شد.
صنعت چاپ از سال ۵۷ به بعد
در جریان انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ چاپخانه‌ها یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین کانون‌های فعالیت ضد حکومت پهلوی بودند. از خروج محمدرضا پهلوی از ایران در دی ۱۳۵۷ تا آغاز تجاوز نظامی عراق به خاک ایران در پایان شهریور ۱۳۵۹، بیش از ۳۵۰ عنوان روزنامه در ایران چاپ شده است. چاپ در ایران از ۱۳۵۷ به این سو به‌طور کلی بر اثر چند عامل رو به رشد نهاده که عبارتند از افزایش عناوین کتاب و نشریه؛ برداشته شدن ممیزی، جز در دوره‌هایی کوتاه؛ گسترش آموزش چاپ؛ انتشار نشریه‌های تخصصی در این زمینه؛ گسترش و تقویت صنف چاپ و صنف‌های وابسته؛ ورود تجهیزات و فنون جدید چاپ، به‌ویژه استفاده از رایانه و دستگاه‌ها و شبکه‌ها و نظام‌های رایانه‌ای که انقلابی در اطلاعات و ارتباطات در سطح جهانی به بار آورده است؛ توسعه دانشگاه‌ها و آموزش عالی؛ افزایش جمعیت و رشد سریع نسل جدید لازم‌التعلیم و نیاز به چاپ منابع جدید؛ گسترش نهضت سوادآموزی و نظایر اینها. در سال ۱۳۷۱ روش چاپ رنگی در مطبوعات به‌کار گرفته شد. روزنامه همشهری نخستین روزنامه رنگی ایران است. در همین سال آیین‌نامه جدیدی درباره تاسیس چاپخانه‌ها و واحدهای وابسته و چگونگی نظارت بر آنها به تصویب رسید. چاپ تمبر، اوراق بهادار، اسناد، بلیت اتوبوس‌های شهری، برگه‌های عوارض و نظایر اینها در چاپخانه‌های دولتی و تحت مقررات خاصی انجام می‌گیرد. چاپخانه ویژه چاپ اسکناس در ۱۳۶۱ تاسیس و سال بعد به بهره‌برداری رسید و از ۱۳۶۷ اسکناس کشور کلا در این چاپخانه چاپ شده است.
سخن پایانی
وضعیت صنعت چاپ باتوجه به تغییراتی که در همه ارکان اقتصادی کشور به‌وجود آمده، به مسئله‌ای چالش‌برانگیز تبدیل شده است. چاپ و انتشار روزنامه و کتاب، در پایین‌ترین تیراژ انجام می‌شود و از سوی دیگر هزینه تولید به‌قدری افزایش یافته که صرفه اقتصادی آن‌را توجیه نمی‌کند. باوجود کاهش نرخ دلار هنوز در بازار چاپ و نشر تغییر چشمگیری دیده نمی‌شود و باید دید صاحبان خرد و قدرت، برای بهتر شدن وضعیت چاپ چه تمهیداتی در نظر خواهند گرفت.