پلنگ ایرانی که از نظر جثه بزرگترین زیرگونه پلنگ است در فهرست جانوران در معرض خطر انقراض قرار دارد و هر روز زیستگاه طبیعی این گربه‌سان کوچک‌تر می‌شود.
ایران مهم‌ترین زیستگاه پلنگ ایرانی در غرب آسیا به‌شمار می‌رود و جمعیت پلنگ ایرانی در دهه‌های اخیر در گستره پراکنش تاریخی خود به شدت کاهش یافته به گونه‌ای که این زیرگونه از پلنگ‌های آسیایی در برخی مناطق ناپدید شده است. ایران با داشتن مناطق وسیعی از زیستگاه‌های مطلوب برای زیست پلنگ، به‌عنوان آخرین پایگاه برای پلنگ ایرانی در منطقه غرب آسیا شناخته می‌شود و گمان می‌رود تنها بین ۶۰۰ تا ۷۰۰ قلاده از این گربه‌سان زیبا در کشورمان وجود داشته باشد.
۵ آذر امسال بود که رئیس اداره حفاظت محیط زیست اردستان، از وجود پلنگ ایرانی در مناطق حفاظت شده و غیر حفاظت شده این شهرستان ابراز اطمینان کرد و گفت«با توجه به اینکه در فصل جفت‌گیری این حیوان وحشی قرار داریم در تلاشیم تا مستندات حضور پلنگ ایرانی را در مناطق حفاظت شده اردستان به ثبت برسانیم.»
برای بررسی بیشتر این موضوع و احتمال وجود پلنگ ایرانی در مناطق طبیعی اردستان و همچنین آگاهی از قلمرو این گربه‌سان بزرگ در استان اصفهان، با علیرضا خانی، فعال محیط‌زیست و میراث فرهنگی، حمید خانی، رؤیت کننده پلنگ ایرانی در منطقه «چاه ریسه» اردستان و حسین اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان به گفت‌وگو انجام شده که در ادامه می‌خوانید:
گزارش رؤیت پلنگ را به محیط زیست ارائه دادیم
علیرضا خانی، اظهار کرد: چاه ریسه جنوبی‌ترین روستای شهرستان اردستان است که از دیرباز این منطقه کوهستانی، شکارگاه و محل زیست گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری و از جمله پلنگ بوده است. حدود ۱۸ ماه پیش گزارش رؤیت پلنگ در منطقه چاه ریسه را به محیط زیست شهرستان و استان اصفهان اعلام کردیم.
وی افزود: در گویش محلی به دهانه بین دو کوه «لا» گفته می‌شود که معمولاً انتهای این «لاها» بسته نیست که به یکی از این لاها، «لا پلنگ» گفته می‌شود که دقیقاً در این ناحیه معدن سرب و روی فعال است. در این ناحیه مومیایی‌های معروف اصفهان نیز کشف شد. کارشناسان محیط زیست این منطقه رو به خوبی بررسی و تأیید کردند می‌تواند زیستگاه پلنگ باشد و چون شعاع زیستی این گربه سان بزرگ می‌تواند تا ۳۰۰ کیلومتر باشد به راحتی می‌تواند به کوهستان کرکس نیز برود.
این فعال محیط زیست، تصریح کرد: مدتی قبل یک فعال محیط زیست با تلاش و صرف هزینه در ناحیه قمصر توانست با دوربین تله‌ای تصویر پلنگ ایرانی را ضبط کند.
قرق شخصی کردنِ «چاه‌ریسه» درست نیست
خانی گفت: از محیط زیست درخواست دوربین تله‌ای کردیم، اما اصرار دارند این ناحیه را قرق شخصی کنند که معتقدیم قرق شخصی کردنِ ناحیه‌ای مانند چاه ریسه، تیغ دولبه است. قرق شخصی به این معنا است که یک ناحیه را به چند نفر از افراد محلی که درخواست پروانه قرق می‌کنند واگذار کنید و حفظ و نگهداری از گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری را به این افراد واگذار می‌کنید. سپس این افراد باید با هزینه خود آن ناحیه طبیعی را اداره کنند و بعد حتی با نظارت می‌توانند برای گونه‌های مازاد که تعداد آن گونه بیش از حد زیاد شده باشد، پروانه شکار صادر کنند.
وی ادامه داد: وسعت منطقه چاه ریسه زیاد است و قرق شخصی کردن آن به صلاح نیست. گزارشی که مبنی بر رؤیت پلنگ به محیط زیست ارائه دادیم چندان مورد توجه قرار نگرفت و تجهیزات زیادی هم در اختیار ما نگذاشتند تا بتوانیم تصویر پلنگ را ثبت و ضبط کنیم. منطقه «چاه ریسه» اردستان با وجود وفور و تنوع گونه‌های جانوری و گیاهی هنوز منطقه حفاظت شده نیست، اما منطقه «خارو» اردستان حفاظت شده است. پلنگ یکجا ساکن نمی‌شود و علاوه بر تأمین نیاز غذایی خود برای یافتن جفت به مناطق مختلف تا شعاع ۳۰۰ کیلومتر می‌رود.
«چاه ریسه» جز مناطق حفاظت شده اعلام شود
این فعال محیط زیست،گفت: موضوع قرق شخصی مانند پروانه مرتع می‌شود و کار اصولی نیست. معتقدیم منطقه چاه ریسه باید جز مناطق حفاظت شده اعلام شود تا دولت ملزم به حفاظت از این منطقه شود و سازمان حفاظت محیط زیست برای حفاظت آن مجبور به اختصاص بودجه شود. به سازمان حفاظت محیط زیست پیشنهاد دادم به جای قرق شخصی شدن چاه ریسه این ناحیه تبدیل به ژئوپارک شود که در صورت تحقق رخداد کم‌نظیری است. البته منطقه چاه ریسه جز چهار دسته مناطق تحت نظر سازمان محیط زیست محسوب می‌شود.
خانی افزود: به احتمال زیاد پلنگ رؤیت شده یک قلاده و در تردد میان مناطق مختلف است. پلنگ اگر نر باشد دائم در حال حرکت است و به سختی دیده می‌شود به همین دلیل به این گربه سان لقب شبح داده‌اند و به شدت از جوامع شهری دوری می‌کند.
با دوربین شکاری پلنگ را رؤیت کردم
همچنین حمید خانی، رؤیت کننده پلنگ ایرانی و شاهد عینی این گربه سان در منطقه چاه ریسه، گفت: پاییزِ پارسال در منطقه چاه ریسه با پسرعموی خود دنبال گوسفند بودم و قصد کوهنوردی در این ناحیه را داشتم که با طی کردن مسافت مشخصی خسته شدم و صلاح دیدم برگردم که فردا صبحِ همان روز که باد می‌آمد برای خوردن صبحانه در یکی از سوراخ‌های کوه نشستم که چند دقیقه بعد در ارتفاعات کوه مقابل که حدود ۳۰۰ متر با من فاصله داشت حیوانی را دیدم که بلافاصله دوربین شکاری خود را برداشتم و با نگاه دقیق متوجه شدم که این حیوان پلنگ است.
وی افزود: متوجه شدم که این پلنگ دقیقاً دنبال گوسفندان پسرعمویم است و گله گوسفندان را تعقیب می‌کند تا بلکه یکی از این گوسفندان را شکار کند. ۳۰ ثانیه پلنگ جلوی چشمانم بود و سپس پشت صخره‌ها محو شد. بلافاصله با محیط‌زیست منطقه تماس گرفتم چون می‌ترسیدم از کوه پایین بیایم که محیط بانان استدلال کردند اگر این پلنگ تو را دیده بود خودش را نشان نمی‌داد و چون مخفی بودی توانسته‌ای این حیوان منزوی را ببینی. به همین دلیل ترسم ریخت و از کوه پایین آمدم.
پلنگ، گوسفندانمان را شکار می‌کرد
این رویت کننده پلنگ، تصریح کرد: بعد از اینکه از کوه پایین آمدم خودم را به پسرعمویم رساندم و به او گفتم گوسفندانی که یکی‌یکی از گله ناپدید می‌شوند و خیال می‌کنی این گوسفندان را گرگ می‌خورد در واقع پلنگ این چهارپایان را می‌گیرد و می‌خورد. پسرعمویم اول استدلال کرد پلنگی که من دیدم احتمالاً کفتار بوده است که البته چنین نبود چراکه با یکی از بهترین دوربین‌های شکاری دنیا این پلنگ زیبا را دیدم.
خانی تصریح کرد: چند روز بعد از این رویت، پسرعمویم همین پلنگ را لب چشمه آب رویت کرد و حتی کارگران معدن نیز این پلنگ را دیده بودند و حتی عکس هم از آن گرفته بودند که البته عکس واضحی نبود. بعد به محیط زیست رؤیت پلنگ را گزارش دادیم.
وی خاطرنشان کرد: چند بار درخواست دوربین تله‌ای از محیط زیست کردیم و حتی آبشخور مخصوص در این ناحیه ایجاد کردیم که محیط زیست دوربین در اختیارمان قرار نداد. هر هفته یک گوسفند از گله گوسفندان پسر عمویم کم می‌شد که تصورشان حمله گرگ بود در حالی که اگر گرگ به گوسفندان حمله کند تقریباً تمام گوسفندان را می‌کشد، اما پلنگ این گونه حمله نمی‌کند و هر دفعه یک گوسفند را می‌کشد.
رؤیت پلنگ در چاه ریسه می‌تواند صحت داشته باشد
حسین اکبری نیز درباره گزارش‌های منتشر شده مبنی بر رؤیت پلنگ در منطقه «چاه‌ریسه» اردستان، اظهار کرد: منطقه چاه‌ریسه یک ناحیه کوهستانی و دشتی است که از نظر زیستگاهی و گذشته تاریخی زیستگاه پلنگ بوده است و در سه سال اخیر هم صحبت‌هایی از سوی جامعه محلی مبنی بر رؤیت پلنگ بوده است و حتی عکسی هم از این گربه سان گرفته شده که خیلی واضح نیست.
وی افزود: به هر حال با توجه به ظرفیت بالای زیست‌محیطی منطقه چاه ریسه و از نظر بوم‌شناختی، گزارش‌های رؤیت پلنگ می‌تواند درست باشد. این منطقه هم‌جوار با کوهستان کرکس نطنز و قمصر و برزک و کوهستان «مارشنان» است. این نواحی در گذشته دارای پلنگ بوده و اکنون هم در منطقه حفاظت شده قمصر و برزک و کوه کرکس پلنگ وجود دارد و چون پلنگ برای تأمین نیازهای زیستی خود مرتب در حال حرکت است می‌تواند از این نواحی به منطقه چاه ریسه هم برود که البته این موضوع نیاز به مطالعات تکمیلی و مطالعات بیشتر دارد.
معاون محیط زیست استان اصفهان، تصریح کرد: بنابراین کلیت گزارش رؤیت پلنگ در چاه ریسه را تأیید می‌کنیم که البته نیاز به بررسی بیشتر دارد.
بعد از شناسایی مسیر تردد پلنگ، دوربین تله‌ای نصب می‌کنیم
اکبری درباره انتقاد محلی‌های چاه ریسه از اداره محیط زیست مبنی بر ندادن دوربین تله‌ای به آنان برای ثبت تصویر پلنگ، گفت: تعداد دوربین‌های تله‌ای محدود است و اداره محیط زیست هم برای ثبت تصاویر گونه‌های مختلف جانور در مناطق حفاظت شده با محدودیت ابزار مورد نیاز روبرو است. به علاوه منطقه چاه ریسه جز مناطق حفاظت شده نیست و دامداران در این ناحیه گوسفندان خود را به چرا می‌برند به همین دلیل نمی‌توان با اطمینان خاطر دوربین تله‌ای نصب کرد.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، ادامه داد: موضوع رؤیت پلنگ در منطقه چاه ریسه اردستان را از نظر علمی بررسی می‌کنیم و زمانی که به اطمینان بیشتری از حضور پلنگ در این ناحیه برسیم با توجه گستردگی منطقه به دنبال نصب دوربین تله‌ای هم خواهیم بود. تعداد دوربین‌های تله‌ای محدود بوده و منطقه هم بسیار گسترده است. از نظر تجربی و علمی باید پیگیری بیشتری انجام دهیم تا کریدورهای اصلی تردد پلنگ را شناسایی کرده و سپس از دوربین تله‌ای استفاده کنیم.
وجود جمعیت زادآورِ پلنگ در منطقه عباس‌آباد
وی در پاسخ به این سؤال که منطقه‌ای در استان اصفهان وجود دارد که به طور صد درصد وجود پلنگ در آن تأیید شده باشد، افزود: در پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد در شهرستان نایین که تنوع زیستی فراوانی دارد جمعیت قابل توجه و زادآور از پلنگ داریم که بارها از این گربه سان بزرگ فیلم‌برداری و عکس‌برداری شده است. پیشینه ثبت پلنگ در عباس‌آباد به ۷ سال قبل باز می‌گردد که با تلاش‌های مداوم و برقراری امنیت و احیای زیستگاه و طعمه‌ها، خطر انقراض پلنگ در این ناحیه مرتفع شده است.
اکبری گفت: پلنگ از نظر حفاظتی گونه بسیار حساسی است و همیشه باید چتر حفاظتی کاملی در قلمرو این گربه سان وجود داشته باشد. در منطقه قمصر و برزک نیز با تلاش‌های حفاظتی که انجام شده تصویر پلنگ در سال ۱۴۰۰ ثبت و فیلم‌برداری شده است که امیدواریم در این ناحیه نیز پلنگ را به شکل زادآور داشته باشیم.
رؤیت پلنگ در کلاتهِ خور و بیابانک
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان اظهار کرد: دو ماه پیش در منطقه شکار ممنوع کلاتهِ خور و بیابانک تصویر یک قلاده پلنگ توسط دوربین تله‌ای ثبت شده است که این رویت دو احتمال را تقویت می‌کند؛ اولین احتمال مجاورت ناحیه کلاته با پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد است که در اثر جابجایی پلنگ‌هایِ این ناحیه در منطقه کلاته هم پلنگ رؤیت شده است. دومین احتمال این است که کوه‌های کلاته در خور و بیابانک که زیستگاه مناسبی برای گونه‌های مختلف جانوری است دارای پلنگ باشد که این دو احتمال در حال بررسی است.
وی با بیان اینکه برای تأمین دوربین‌های تله‌ای در حال تلاش هستیم، ادامه داد: در مناطق دیگر استان اصفهان مانند منطقه حفاظت شده کرکس و کوهستان‌های جنوب غرب استان مانند ناحیه ونک سمیرم احتمال بالایی از زیست پلنگ وجود دارد که برای اثبات این موضوع در حال تحقیقات بیشتر هستیم. منطقه شکار ممنوع کرکس در گذشته دارای پلنگ بوده، اما اخیراً تصویری از پلنگ در این ناحیه ثبت و ضبط نشده است. کرکس یک ناحیه وسیع با ارتفاعات زیاد بوده که از نظر زیستی برای پلنگ بسیار مناسب است و برای اثبات آن نیازمند نصب دوربین تله‌ای هستیم.
«قرق شخصی» یک فرایند حفاظتی با مشارکت بخش خصوصی است
اکبری در پاسخ به این سؤال که برخی این انتقاد را مطرح می‌کنند که اداره محیط زیست تمایل دارد منطقه چاه ریسه را قُرق شخصی کند، گفت: یک فرایند حفاظتی دیگر علاوه بر ایجاد مناطق حفاظت شده وجود دارد که قُرق شخصی بوده که در قانون هم به آن اشاره شده است. قرق شخصی با مشارکت بخش خصوصی و تعاونی‌ها است به این معنا که به جای اینکه دولت از ناحیه مورد نظر حفاظت کند مردم و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و جوامع محلی امر حفاظت را بر عهده بگیرند و پس از احیای آن منطقه، بهره‌برداری پویا و اصولی داشته باشند.
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، تصریح کرد: ایجاد قرق شخصی به توسعه گردشگری نیز کمک زیادی می‌کند که اگر این امر برنامه‌ریزی شده باشد به نفع چتر حفاظتی آن ناحیه خواهد بود و از طرفی مشارکت مردم و بخش خصوصی را در امر حفاظت تضمین می‌کند. قرق شخصی به این معنا نیست که یک فرد منطقه‌ای را قرق کند و به ملک شخصی خود در بیاورد. قرق شخصی در واقع به این معنا است که بخش خصوصی مشارکت و سرمایه‌گذاری در حفاظت از انواع گونه‌های زیستی می‌کند.
۱۵ درصد از مناطق زیستی استان، تحت حفاظت است
وی، افزود: بنابراین قرق شخصی نوعی از حفاظت با نظارت دولت است تا منطقه‌ای که چتر حفاظتی ندارد و روبه تخریب است به بخش خصوصی برای حفاظت واگذار شود. اکنون تنها ۱۲ درصد از مناطق زیستی کشور تحت حفاظت قرار دارد و ۸۸ درصد مناطق زیستی زیرساخت‌های حفاظتی لازم را ندارد. در استان اصفهان هم به همین شکل است به طوری که ۱۲ منطقه حفاظت شده و ۱۰ منطقه شکار ممنوع داریم که ۱۵ درصد استان اصفهان را شامل می‌شود و این چتر حفاظتی در ۸۵ درصد نواحی استان وجود ندارد.
اکبری یادآور شد: بنابراین ورود بخش خصوص تحت عنوان قرق اساساً یک روند حفاظتی تحول‌آفرین برای ایجاد حفاظت،پویایی، پایداری طبیعت و احیای آن و بهره‌برداری مسئولانه و پایدار از طبیعت است. در این مناطق، سرمایه‌گذاری شده و نیروی حفاظتی برای آن گذاشته می‌شود و نیازهای حفاظتی مانند منابع آب تأمین خواهد شد که در نتیجه موجب افزایش جمعیت حیات وحش می‌شود و زمانی که این افزایش قابل توجه را شاهد باشیم به شکل قانونی درصد بسیاری کمی برای بهره‌برداری داده می‌شود.
حفاظت‌گاه‌های مشارکتی، احیای حیات وحش را سبب می‌شود
معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، ادامه داد: اصل قرق شخصی به منظور توسعه گردشگری بر پایه منابعِ زیست محیطی است و در کل یک روند حفاظتی تحول‌آفرین است که دستورالعمل‌های نهایی آن در حال عملی شدن است و منتظریم دستورالعمل مشترک بین سازمان محیط زیست و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری نهایی شود و مصوبه شورای عالی محیط زیست را داشته باشد تا هر اقدامی که اداره محیط زیست در این باره بخواهد انجام دهد بر اساس ضوابط، پایداری و انسجام زیستگاه‌ها باشد. البته این قرق‌ها با هیچ کاربری مجاز دیگری مانند دامداری، معدن و توسعه شهری و روستایی هیچ منافاتی ندارد و اساساً بحث زمین‌خواری و کوه خواری مطرح نیست چرا که زمینی واگذار نمی‌شود.
وی، گفت: منطقه‌ای که چتر حفاظتی ندارد، بهره‌برداری‌های ناپایدار از آن، طبیعت را به سوی تخریب سوق می‌دهد و اکنون این تخریب را در برخی مناطق شاهد هستیم. اما منطقه‌ای که چتر حفاظتی بگیرد از تخریب مصون می‌ماند و به سمت و سوی بهره‌برداری پایدار و خردمندانه پیش می‌رود. بنابراین منطقه‌ای که قرق شخصی نشود بیشتر به سوی تخریب پیش می‌رود تا احیا. حفاظت‌گاه‌های مشارکتی حیات وحش تأثیر زیادی در احیای محیط زیست و گونه‌های جانوری دارد که رسانه‌ها در این باره می‌توانند نقش مؤثری در شفاف‌سازی و تبیین این موضوع ایفا کنند.