هفت گرد– زیبایی موسیقی ایرانی طی سالیان سال و با تلاش و کوشش هنرمندان بسیار زیادی بوجود اومده و به همین دلیل جز یکی از اصیل‌ترین وکهن‌ترین موسیقی‌های دنیا شناخته می‌شود. آشنایی با دستگاه موسیقی ایرانی یکی از راه های شناخت و لذت از این موسیقی کهن است. در این شماره هفتانه به بررسی و معرفی هفت دستگاه موسیقی ایرانی می پردازیم.
موسیقی ملی و موسیقی کلاسیک ایرانی دو قسمت کلی دارد که با نام ردیفِ سازی و ردیف آوازی شناخته می‌شوند. ردیف (موسیقی) مجموعه‌ای از ملودی‌ها و نغمات است که با نظم و ترتیب خاصی در کنار یکدیگر هم چیده و تدوین شده‌اند.
اولین ردیفی که در ایران بوجود آمده است به علی اکبر خان فراهانی منسوب می‌شود. این ردیف یک ردیف سازی بوده و در دوران قاجار تدوین شده است .
بعد از آن میزرا عبدالله به‌صورت رسمی”ردیف سازی “را ارائه می‌دهد. در کنار ردیف سازی ، ردیف آوازی نیز تدوین شده است. در ردیف آوازی ما هفت دستگاه و پنج آواز داریم. آواز‌ها از دستگاه‌ها مشتق می‌شوند که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم. هفت دستگاه موسیقی ایرانی عبارتند از؛ شور، ماهور، نوا، همایون، سه گاه، چهار گاه، راست پنجگاه.
دستگاه شور
دستگاه شور یکی از بزرگترین و محبوب ترین و زیباترین ترکیب‌های آوازی موسیقی کلاسیک ایرانی هست. کاربرد دستگاه شور در موسیقی ایرانی بسیار زیاده و از این دستگاه برای ساخت ترکیبات شاد و پر انرژی استفاده می‌کنند. آواز‌های ساخته شده به‌وسیله این دستگاه در مهمانی‌ها و جشن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. نام دستگاه شور هم از این ویژگی گرفته شده و به معنی نشاط و شادی هست.
مشتقات دستگاه شور شامل چند آواز با نام‌های دشتی، ابوعطا، بیات ترک و افشاری است. دستگاه شور بر دو دستگاه نوا و سه گاه نقش مؤثری می‌گذارد. شور جز دانگ‌های اصلی در موسیقی کلاسیک ایران شناخته می‌شود. سابقه دستگاه شور به چند صد سال قبل بر می‌گرده و یکی از قدیمی‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است.
دستگاه ماهور
دستگاه ماهور هم مثل دستگاه شور، قطعات شاد بسیار زیادی دارد و در ردیف آوازی شاد به حساب می‌آید. این دستگاه از نظر درجات و فواصل، به گام ماژور در موسیقی غربی شباهت دارد. تاریخچه دستگاه ماهور به تمدن هند و ایران می‌رسد اما بیشتر به اساتید موسیقی کلاسیک ایران منصوب داده می‌شود.
به‌طور کلی برای شروع یادگیری این سبک از موسیقی و آموزش ردیف آوازی ایرانی، از دستگاه ماهور آغاز می‌کنیم که به عنوان یکی از مهم‌ترین دستگاه‌های موسیقی محسوب می‌شود. موارد بسیار زیادی از دستگاه ماهور در سابقه موسیقی ایرانی وجود دارد که یکی از این موارد تصنیف زیبای “مرغ سحر”هست.
دستگاه نوا
دستگاه نوا یکی‌دیگر از مقام‌های آواز محسوب می‌شود. دستگاه نوا و شور از جهاتی به یکدیگر شباهت دارند. دستگاه نوا از نظر فواصل و درجات هم با آواز بیات اصفهان شباهت دارد و مانند گام مینور تئوریک در موسیقی غربی است.
به طور کلی دستگاه نوا آهنگی متوسط و آرام دارد و مانند دو دستگاه قبلی در دسته موسیقی‌های شاد و پر شور قرار نمی‌گیرد. دستگاه نوا برای اشعار معنوی و عارفانه مانند، حافظ، سعدی و به خصوص مولانا بسیار مناسب هست و در گذشته نیز در محافل عرفانی و شعر خوانی مورد استفاده قرار می‌گرفته.
دستگاه همایون
دستگاه همایون یکی از اصیل ترین و قدیمی‌ترین ردیف‌های آوازی به‌شمار می‌رود. دستگاه همایون از نظر فواصل و درجات به دستگاه شور شباهت دارد.
از مشتقات این دستگاه می‌توان به آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان اشاره کرد. دلیل نام گذاری همایون برای این دستگاه این است که حالتی شاهانه و سلطنتی دارد و در زمان‌های قدیم در مجالس مهم دربار مورد استفاه قرار می‌گرفته. معنی دیگر دستگاه همایونی مبارک و خجسته بودن هست. آهنگ این دستگاه حالت غمگین و محزونی دارد و از یک گام بالارو و پایین رو تشکیل شده.
دستگاه سه گاه
دستگاه سه گاه نیز یکی از مقام‌های آواز موسیقی ایرانی هست. یکی از مشتقات دستگاه سه گاه آواز افشاری است. این دستگاه از گوشه‌های مهمی تشکیل شده که شامل، مخالف، مغلوب، حصار، درآمد و زنگ شتر است.
دستگاه سه گاه علاوه‌بر موسیقی ایرانی در موسیقی عربی و ترکی نیز استفاده می‌شود. آهنگ این دستگاه از نظر احساسی، حالتی مغموم و غمگین دارد. از آثار تولید شده با دستگاه سه گاه می‌توان به موسیقی زیبا و گوش نواز “رسوای دل” با صدای استاد محمد رضا شجریان اشاره کرد. یکی از اولین آثار تدوین شده با این ردیف آوازی اثر ” مرا عاشقی شیدا” با صدای استاد بنان است.
دستگاه چهار گاه
دستگاه چهارگاه نسبت به سایر دستگاه‌ها، کمی متفاوت‌تر به نظرمی‌رسد که این تفاوت از نام آن نیز معلوم می‌شود. نام این دستگاه با نام مقاوم‌های آوازی قدیمی موسیقی ایران یکی نیست و این ویژگی بر خلاف سایر دستگاه‌های موسیقی ایرانی هست.
موسیقی چهارگاه تنها محدود به ردیف آوازی موسیقی ایرانی نیست و در موسیقی عربی هم دیده می‌شود. این دستگاه موسیقی از گوشه‌هایی تشکیل شده که گاهی اوقات تداعی کننده حالت غم و اندوه و گاهی نیز نشان‌دهنده شادی و نشاط هست. از لحاظ فواصل و درجات گوشه‌ها با دستگاه سه گاه نیز شباهت‌هایی دارد.
دستگاه راست پنجگاه
به اعتقاد برخی از اساتید نام دستگاه راست پنجگاه با هیچ از ردیف‌های آوازی دیگر مطابقت ندارد و به‌عنوان یک نام تازه و جدید شناخته می‌شود. برای اولین‌بار نام این دستگاه در دوران قاجاریه آمده است. نواختن و اجرای دستگاه راست پنجگاه یکی از سخت‌ترین کارها هست که توسط نوازندگان و هنرمندان انجام می‌گیرد.
نواختن این دستگاه تنها توسط خوانندگان و نوازندگان ماهر و با سابقه صورت می‌گیرد. این دستگاه با قواعد ماژور تئوریک در موسیقی کلاسیک غربی شباهت‌های زیادی دارد. علت دشواری این دستگاه به در جات و فواصل موجود در آن بستگی دارد. داشتن کوچکترین خطا و اشتباه در این فواصل باعث جابه جا شدن این دستگاه با دستگاه‌های دیگر می‌شود.