استاد محمدرضا شجریان تنها خواننده نبود، بلکه از نوازندگان چیره‌دست سنتور نیز به شمار می رفت. او علاوه بر خوانندگی و نوازندگی، سازهای متعددی را ساخته و طراحی کرده است که تعدادی از آنها نیز با انتقادهای سختی مواجه شده‌اند.
به گزارش هفت گرد، در این شماره هفتانه به هفت ساز ابداعی از سوی استاد شجریان می پردازیم. طی سال‌ها، دهه‌ها و قرن‌ها، سازهای ایرانی که تعدادشان کم نیست توسط هنرمندان مختلف در مقاطع مختلف تاریخی به تکامل رسیده‌اند و در ساختار فیزیکی و نحوه نواختن آنها تغییراتی به وجود آمده است. برخی دیگر از سازها نیز به همان شکل اولیه باقی مانده‌اند و شکل و شمایل ایرانی و باستانی خود را حفظ کرده‌اند (مانند سازهایی که به موسیقی فلکوریک تعلق دارند و فاقد ربع پرده‌اند) دلیل بکر بودن اینگونه سازها شاید این است که در ادوار گذشته، توسط هنرمندان آن اعصار کامل شده‌اند و عدم وجود کاستی‌ها و ضعف‌ها، دلیل عدم تغییر در ساختار و شیوه نواختن آنهاست. در این میان برخی از سازهای قدیمی نیز به مرور زمان به انزوا رفته‌اند و به نوعی منسوخ و منقرض شده‌اند و حال نامی از آنها نیست، اگر هم هست به واسطه تلاش هنرمندان عرصه موسیقی مقامی است.
طی سال‌ها و دهه‌های گذشته همچنین برخی از موسیقی‌دانان و نوازندگان و خوانندگان با توجه به توانایی‌ها و شناخت‌شان از موسیقی ایرانی اقدام به ساخت سازهای جدید کرده‌اند که البیته تعداد بسیار کمی از آنها در حال حاضر کاربردهای اجرایی دارند و گاه در تولید آثار امروزی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
«صراحی»، «شاه‌صراحی»، «صراحی آلتو»، «بم‌صراحی»، «شهرآشوب»، «شهرآشوب آلتو»، «بم‌ساز»، «شهنواز»، «شه‌بانگ»، «کرشمه»، «باربد»، «تندر»، «ساغر»، «سبو سوپرانو»، «دل و دل آلتو»، «دل و دل سوپرانو »و «پرهیب» سازهایی هستند که توسط شجریان ابداع شده‌اند.
نخستین نمایشگاه سازهای ابداعی محمدرضا شجریان در اردیبهشت‌ماه سال 1390 و دومین نمایشگاه در شهریورماه 1392 به کوشش موسسه فرهنگی هنری «دل‌آواز» در خانه هنرمندان برگزار شده و مورد توجه موسیقی‌دانان و اهالی فن قرار گرفته که البته انتقادهایی را نیز در پی داشت. شجریان در این نمایشگاه بیش از ده سنتور داشت که با 14 یا 16 ساز دیگر رونمایی شدند. در میان سازهای ابداع شده توسط وی سنتور سهم بیشتری دارد و دلیلش تخصص این هنرمند در زمینه شناخت و تسط بر نحوه نوازندگی این ساز زهی است.
محمدرضا شجریان درباره توجهش به ساز سنتور گفته است: «من قبل از اینکه خوانندگی را در رادیو آغاز کنم، روی سنتور کار می‌کردم. بعد از مدت‌ها سعی کردم با چوب کارهایی را روی سنتور انجام دهم و آن‌قدر که روی این ساز وقت گذاشتم، برای آواز وقت نگذاشتم و تا سال 1375 هنوز گرفتار شیوه پل‌گذاری سنتور بودم. حتی باید بگویم نصف عمرم را در استودیو بابت ادیت صدای سنتور گذاشته‌ام.»
وی درباره اهمیت ساز سنتور نیز اینگونه توضیح داده است: «سنتور سازی پر از همهمه است و استفاده از آن در گروه‌نوازی مشکل بوده، زیرا تمام صداهای ارکستر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
- «صراحی»
«صراحی» یکی از سازهای ابداعی شجریان است که در شهریورماه سال 1387 طراحی و ساخته شده است. «صراحی» از خانواده سازهای زهی، آرشه‌ای بم‌خوان است که گونه‌های مختلف آن نیز توسط شجریان طراحی شده و به مرحله ساخت رسیده است. اندازه آلتو این ساز صدای سازهای منطقه خراسان را به یاد می‌آورد. «صراحی» به طور کلی امکانات ساز ویولون را دارد و وسعت صدای آن نیز به همان اندازه است.
نوازندگان کمانچه، قژک، ویولن، ویولنسل و کنترباس به راحتی می‌توانند «صراحی» را بنوازند. صراحی در مهرماه 1387 توسط محمدرضا شجریان رونمایی شد و در کنسرت گروه «شهناز» به کار گرفته شد. یکی از ویژگی مهم «صراحی» نسبت به سازهای هم خانواده، امکان تعویض محفظه پوست و چوب آن است. سینا جهان‌آبادی و مهرداد ناصحی هنرمندانی هستند که این ساز را برای اولین بار در دستگاه شور و همایون نواخته‌اند.
- «شاه صراحی»
«شاه صراحی» یکی دیگر از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که از خانواده «صراحی» است و از لحاظ تولید صدا و ابعاد به ساز کنترباس شبیه است و به صورت نشسته و ایستاده نواخته می‌شود. شکل ظاهری این ساز نیز به عود یا بربط شباهت دارد، با این تفاوت که خرک آن بر خلاف ساز عود که صفحه‌اش چوبی است بر روی پوست قرار گرفته و از این جهت شبیه کمانچه است.
سازهای «شاه‌صراحی»، «صراحی آلتو»، «بم‌صراحی» از خانواده صراحی هستند که تفاوت عمده آنها در نوع صدایی است که تولید می‌کنند. البته در زمینه ساختار فیزیکی این سازها نیز تفاوت‌هایی وجود دارد که این تفاوت‌ها لزوم ایجاد صداهایی هستند که مد نظر شجریان بوده است.
- «شهرآشوب»
«شهرآشوب» یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان است که گزینه مناسبی برای جایگزینی به جای کمانچه است. او درباره خصوصیات این ساز گفته است: خانواده ساز «شهرآشوبـ» نیز شبیه صراحی است با این تفاوت که حمل‌اش راحت‌تر است. این هنرمند شهرآشوب را با دو ساز دیگر مقایسه کرده و در اینباره گفته است: «شباهنگ و شهنواز را از این دسته می‌توان خیلی راحت‌تر به سفر برد.»
ساز «شهرآشوب آلتو» نیز از خانواده «شهرآشوب» است و تفاوت آن در نوع صدایی است که ایجاد می‌کند.
- «بم‌ساز»
«بم‌ساز» یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان است که به سنتور شباهت دارد و محمدرضا شجریان سال 1387 در جشن خانه موسیقی «صراحی» و «بم‌ساز» را به حاضران و اعضای کانون سازندگان ساز معرفی کرده و درباره دلایل ساخت آن گفته است: «آشنایی من با ساز سنتور به سال 1339 باز می گردد که من در آن زمان تازه معلم شده بودم، یکی از دوستانم سنتوری مشقی و بد صدا داشت؛ بعد از یک سال سنتوری ساختم که صدا بدی نداشت اما از آن زمان به بعد همواره به صدای بهتر از این ساز فکر می کردم، چرا که معتقدم صدای سنتور قابلیت بم بودن را دارد و این درحالی است که در سنتورهای معمولی، تنها قسمت میانی آن صدای بم دارد به همین دلیل من به دنبال صدای بم سنتور بودم. بعد از مدتی حدود 15 سازساختم اما به نتیجه مطلوب نمی رسیدم و از 25 سال پیش سیم‌های مختلف را برروی این ساز تجربه می‌کردم و خوشبختانه طی سال‌ها تجربه به این نتیجه رسیدم که می‌توان به صدای یکدست و بم از ساز سنتور رسید و در سفرهای مختلفی که به نقاط مختلف دنیا از جمله آمریکا داشتم سیم‌های مختلفی را که به درد سنتور بخورد را امتحان می‌کردم تا اینکه فروردین امسال طرح این ساز را زدم و نام «بم ساز» را بر آن گذاشتم.
- «شهنواز»
شهنواز نیز یکی دیگر از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که زهی، آرشه‌ای است و جایگزین خوبی برای ساز کنترباس است.
- «شه‌بانگ»
«شه‌بانگ» ساز دیگری است که محمدرضا شجریان آن را ابداع کرده است. به گفته وی ساز شه‌بانگ جایگزین خوبی برای کنترباس است. شه‌بانگ به لحاظ ابعاد شبیه کنترباس است.
- «باربد»
ساز باربد یکی دیگر ادوات موسیقایی محمدرضا شجریان است که در دو شکل به ترتیب جایگاه مناسبی برای صدای گیتار و عود به حساب می‌آیند.
تندر، ساغر، سبو، دل و دل و پرهیب از دیگر سازهای ابداغی استاد شجریان هستند که از ایشان برای هنرمندان و دوستداران موسیقی اصیل ایرانی به یادگار مانده است.