هفت گرد– پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، موسیقی، ساز و آواز از اجزای جدانشدنی فیلم‌های ایرانی بود. اما پس از انقلاب و تا پایان دهه‌ی شصت حتی ساخت موسیقی برای تیتراژ فیلم‌ها هم با اما و اگر همراه بود. به همین دلیل نویسندگان و فیلمسازان ترجیح می‌دانند چندان سمت قصه‌هایی نروند که قرار باشد پای ساز و موسیقی را به فیلم‌هایشان باز کند. اما از دهه‌ی هفتاد به بعد کم کم ساخت فیلم با محوریت موسیقی وارد سینما شد. برخی از این فیلم‌ها از ماندگارترین آثار سینمایی تاریخ سینمای ایران هستند و قطعات موسیقی ساخته و اجرا شده برای آنها، همه در حافظه طرفداران سینما باقی‌مانده است.
در این شماره هفتانه به معرفی هفت فیلم ایرانی با عنصر موسیقی می پردازم.
۱. دلشدگان
کارگردان: علی حاتمی
- بازیگران: امین تارخ، اکبر عبدی و سعید پورصمیمی
- محصول: ۱۳۷۰
علی حاتمی پس از انقلاب اسلامی، به عنوان اولین کارگردان تصمیم گرفت با تلفیق سه داستان واقعی درباره ضبط قطعات موسیقی سنتی ایرانی در دوران سلطنت احمدشاه در استودیوهای شهرهای پاریس، لندن و تفلیس، فیلمنامه «دلشدگان» را بنویسد و سراغ یک فیلم موسیقی محور برود. این فیلم داستان یک تاجر ایرانی است که تصمیم می‌گیرد با هزینه خود، در میانه‌ی جنگ جهانی اول چند نوازنده‌ی متبحر سنتی را به پاریس ببرد تا قطعاتی از موسیقی اصیل ایرانی را بر روی صفحه ضبط کنند و آنها را از خطر فراموشی نجات دهند. البته همه چیز برای این نوازندگان خوب پیش نمی‌رود و گرفتار مشکلاتی می‌شوند که دارم قصه را شکل می‌دهد. اما مهم‌ترین ویژگی «دلشدگان» موسیقی و تصنیف‌هایی است که در آن اجرا می‌شود.
حسین علیزاده ساخت موسیقی و محمدرضا شجریان اجرای تصنیف‌های این فیلم را برعهده داشتند و پس از اکران «دلشدگان»، آلبومی شامل قطعات موسیقی فیلم، به همین نام منتشر کردند. در فیلم شخصیت طاهر با بازی امین تارخ خواننده‌ی تصنیفها است، اما به او اجازه‌ی لب‌خوانی ندادند. به همین دلیل نمای بسته در فیلم از خوانندگی او وجود ندارد. از مشهورترین تصنیف‌های این فیلم، قطعه‌ای به نام «دلشدگان» است با مطلع «ما دلشدگان خسرو شیرین پناهیم» که شعر آن را فریدون مشیری سروده و در خاطره‌ی اکثر ایرانی‌ها ماندگار است.
۲. خواهران غریب
- کارگردان: کیومرث پوراحمد
- بازیگران: خسرو شکیبایی و افسانه بایگان
- محصول: ۱۳۷۴
یکی از ژانرهای مهم و عامه پسند در سینمای جهان، فیلم های موزیکال است. اما در ایران پس از انقلاب هیچ فیلمی که تمام ویژگی های یک فیلم موزیکال را داشته باشد برای مخاطب بزرگسال ساخته نشده. بنابراین فیلم «خواهران غریب» جزو معدود آثاری است که تا حدودی به این ژانر نزدیک شده‌است. فیلمی که کیومرث پوراحمد آن را براساس یک داستان آلمانی مشهور که درباره دو خواهر دوقلو است، ساخته. قصه درباره جا به جایی دو خواهر و اتفاقاتی است که پس از آن می‌افتد. چون پدر این دخترها آهنگساز است، فیلم پر از قطعات موسیقی شاد، بازسازی شده و ماندگار است.
ناصر چشم آذر ساخت موسیقی این فیلم را برعهده داشت و روی بسیاری از شعرهای مهم حوزه‌ی کودک و نوجوان و کتاب های درسی مقطع ابتدایی مثل «باز باران با ترانه»، «ای نام تو بهترین سرآغاز»، «انار» و… موسیقی گذاشت که توسط گروه کر دختران نوجوان اجرا شد. این شیوه علاوه بر خود فیلم، به ماندگاری این اشعار نیز کمک غیرقابل انکاری کرد. اما مهم‌ترین قطعه فیلم «خواهران غریب» که در واقع در طی روایت داستان بیننده با مراحل ساخت آن هم همراه می‌شود، قطعه «مادر من» است. این ترانه که هم با صدای گروه کر و هم اجرای خسرو شکیبایی در فیلم ضبط می‌شود، پس از این فیلم بسیار مشهور و محبوب شد.
۳. پر پرواز
- کارگردان: خسرو معصومی
- بازیگران: شادمهر عقیلی، زیبا بروفه و مرجان شیرمحمدی
- محصول: ۱۳۸۰
شادمهر عقیلی از آن دسته خواننده‌های پاپی بود که در ابتدای دهه‌ی هفتاد با وجود فضای بسته موسیقی آن سال‌ها، توانست از وزارت ارشاد مجوز انتشار آلبوم بگیرد و شهرتش باعث کشیده شدن او به سمت سینما نیز شد. سال ۸۰ خسرو معصومی براساس فیلمنامه‌ای که آن را به صورت مشترک با کیانوش عیاری نوشته بود، فیلمی به نام «پر پرواز» را جلوی دوربین برد. قصه این فیلم درباره خواننده‌ی جوانی است که برای گرفتن مجوز آلبوم‌هایش با مشکل روبرو می‌شود و تصمیم به مهاجرت می‌گیرد اما در نهایت از این کار پشیمان می‌شود.
شادمهر عقیلی به عنوان بازیگر اصلی این فیلم انتخاب شد و علاوه بر بازیگری، خواننده و نوازنده سازهای پیانو و ویلون در «پر پرواز» نیز بود. قطعات موسیقی این فیلم توسط محمدرضا چراغعلی ساخته شده و همزمان با اکران، در آلبومی به نام «پر پرواز» منتشر شد. این فیلم و آلبوم موسیقی آن، از آثار پر فروش میانه دهه هفتاد بودند که از سوی نسل جوان بسیار مورد استقبال قرار گرفت. «پر پرواز» را همچنین می‌توان اولین فیلم با داستانی درباره یک خواننده در سینمای پس از انقلاب ایران دانست.
۴. هفت ترانه
- کارگردان: بهمن زرین‌پور
- بازیگران: لعیا زنگنه، سحر جعفری‌جوزانی و ایرج راد
- محصول: ۱۳۸۰
چهارمین فیلم فهرست ما نیز با تلاش برای قرارگرفتن در ژانر موزیکال ساخته شده. بهمن زرین‌پور پس از سال‌ها فعالیت مستمر و موفق در تلویزیون به عنوان کارگردان، در ابتدای دهه‌ی هشتاد تصمیم گرفت برای اولین بار فیلم بلند سینمایی با فیلمنامه‌ای از خودش، به نام «هفت ترانه» بسازد. فیلمی عاشقانه که به دلیل قصه‌ی آن پر از صحنه‌های موسیقی و اجرای ترانه‌های مختلف است.
قصه این فیلم از جایی شروع می‌شود که رویا پس از اتمام تحصیلاتش در رشته موسیقی در شهر وین اتریش، به ایران باز می‌گردد و می‌خواهد اجرای قطعاتی را به صحنه ببرد. در این میان پسر و دختر جوانی نیز در گروه نوازندگان تحت سرپرستی رویا حضور دارند که دل بسته هم هستند. اما رویا با وجود اختلاف سن زیاد، عاشق این پسر نوازنده می‌شود و کار گروه موسیقی و زندگی‌اش تحت‌الشعاع این رابطه عاطفی قرار می‌گیرد. «هفت ترانه» در گیشه موفق نبود و منتقدان نیز آن را از نظر کیفی پایین‌تر از سریال‌های تلویزیونی ساخته زرین‌پور می‌دانستند. قطعات موسیقی این فیلم را کامبیز روشن روان، با ترانه‌هایی از یغما گلرویی ساخت که با صدای شروین نجفیان بازیگر تازه کار این فیلم اجرا شد.
۵. مکس
- کارگردان: سامان مقدم
- بازیگران: فرهاد آییش، گوهر خیراندیش و پگاه آهنگرانی
- محصول: ۱۳۸۳
در میان فیلم‌های موسیقی محور سینمای ایران، چند اثر توقیفی وجود دارد. «مکس» ساخته سامان مقدم اولین فیلم این گروه است. این فیلم کمدی که در تلاش برای رسیدن به ژانر موزیکال نیز است با فیلمنامه‌ای از پیمان قاسم‌خانی ساخته شد و شش سال در توقیف ماند. اما بلاخره اواخر دهه ۸۰ به اکران رسید و مورد استقبال مخاطب عام قرار گرفت. از آنجایی که داستان این فیلم درباره خواننده پاپ سطح پایین لس آنجلسی است که اشتباها به ایران دعوت می‌شود، بیشتر قطعات موسیقی اجرا شده در این فیلم در سبک کوچه بازاری و شش و هشت هستند و اشعار تاثیرگذار و ماندگاری در آن ها استفاده نشده. اما هنوز هم سکانس موزیکال اجرای فرهاد آییش در نقش مکس، برای مسولان وزرات ارشاد، یکی از خاطره‌انگیزترین سکانس‌های ساخته شده در سینمای ایران است.
انتخاب آییش برای بازی در نقش اصلی این فیلم با وجود همه ادا و اطوارهایی که لازمه این نقش است، یک انتخاب بسیار خوب بود که این فیلم را در ذهن مخاطب ماندگار کرد.
۶. سنتوری
- کارگردان: داریوش مهرجویی
- بازیگران: بهرام رادان، گلشیفته فراهانی و مسعود رایگان
- محصول: ۱۳۸۵
سقوط و فسادی که در نتیجه شهرت به وجود می‌آید از مسایل همیشگی است که در حاشیه زندگی برخی هنرمندان وجود دارد. داریوش مهرجویی کارگردان صاحب نام سینما نیز در ساخت یکی از مهم‌ترین آثار کارنامه‌اش سراغ این موضوع رفت. «سنتوری» روایتگر خود ویرانگری شخصیتی به نام علی سنتوری است که با نواختن ساز و خوانندگی به شهرت می‌رسد، اما نمی تواند به درستی به زندگی‌اش ادامه بدهد، به دام اعتیاد می‌افتد و زندگی کاری و خانوادگی‌اش متلاشی می‌شود. ما در فیلم کنسرت‌های علی سنتوری، میهمانی‌هایی که دعوت می‌شود و اجراهای خصوصیش را می‌بینیم که اردوان کامکار برای هر کدام از آنها قطعه‌ی موسیقی مجزایی ساخته است.
از ویژگی‌های مهم این فیلم استفاده از صدای متفاوت محسن چاووشی، خواننده پاپ برای سکانس‌های خوانندگی علی سنتوری است. قطعه «سنگ صبور» چاووشی یکی از مشهورترین قطعاتی است که در این فیلم پخش شده. اما سرنوشت فیلم «سنتوری» چندان خوش نبود و پس از جلوگیری از اکران آن به دلایلی مثل نشان دادن صحنه‌های مصرف مواد مخدر، نسخه‌ای از فیلم به صورت گسترده قاچاق شد. در نهایت نیز ۴ سال پس از تولید، با مجوز انتشار ویدیویی، این فیلم در شبکه نمایش خانگی به صورت قانونی منتشر شد.
۷. میم مثل مادر
- کارگردان: رسول ملاقلی‌پور
- بازیگران: گلشیفته فراهانی، علی شادمان و جمشید هاشم‌پور
- محصول: ۱۳۸۵
آخرین ساخته رسول ملاقلی‌پور که علاوه بر راویت سختی‌های زندگی جانبازان شیمیایی، سال‌ها پس از جنگ، مهر مادری را به شکلی تحسین برانگیزی به تصویر می‌کشد. «میم مثل مادر» زندگی یک زن جوان ویولونیست به نام سپیده را نشان می‌دهد که سال‌ها پیش در بمباران شیمایی شهرهای مرزی ایران به عنوان امدادگر حضور داشته و حالا پزشکان تشخیص می‌دهند که جنینش نقص بزرگی در دستگاه تنفسی خود دارد. به موازات درام دردناکی که در فیلم جریان دارد، سکانس‌های نوازندگی شخصیت سپیده با بازی گلشیفته فراهانی و تلاش او برای آموزش این ساز به فرزند کوچک معلولش، از تصاویر تاثیرگذار حضور موسیقی در یک اثر سینمایی است. همچنبن موسیقی و سرودی که در وصف مادر در سکانس‌های پایانی «میم مثل مادر» با آهنگسازی آریا عظیمی‌نژاد، اجرا می‌شود، از ماندگارترین قطعات است. این قطعه حالا نزدیک به دو دهه است به یکی از ترانه‌های محبوب برای روز مادر و قدردانی از جایگاه او تبدیل شده‌است.