هفت شاهکار نیکولای مارکف معمار روس در تهران

«مدرسه البرز»، «ساختمان اداره پست ایران»، «مدرسه ژاندارک»، «کارخانه قند ورامین»، «زندان قصر»، «مدرسه جدید دارالفنون»، «مسجد فخرالدوله امین‌الدوله»، «مدرسه انوشیروان دادگر» و «کلیسای حضرت مریم»، از جمله بناهای تاریخی تهران هستند که با معماری شاخص و منحصر به فردی ساخته شده‌اند و حتی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، اما تمام این بناها یک وجه مشترک دارند و آن هم این است که یک معمار روس‌تبار به نام «نیکولای مارکف» آن‌ها را پدید آورده است.

2- ساختمان اداره پست ایران

ساختمان موزه پست ایران یا همان موزه ارتباطات امروزی، مربوط به دوره پهلوی اول است و در تهران، خیابان امام خمینی، مقابل خیابان خیام واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۵۰۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این بنا میان سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ خورشیدی با هزینه پانصد هزار تومان و با مساحت ۱۵ هزار متر مربع در خیابان سپه بنا نهاده شد. معمار این بنا نیکلای مارکف معمار برجسته ایرانی گرجستانی بود.

ساختمان این موزه برای اداره پست و گمرک با شیوه معماری ملی ساخته شده و از جمله بناهای سترگ و باشکوه این شیوه از معماری ایرانی دوره رضاشاه به‌شمار می‌رود.

در معرفی ساختمان پست در کتاب «یادگار عمر» نوشته عیسی صدیق چنین آمده‌است:

«روز سوم مرداد ۱۳۱۳، یکصد و بیست عدد کارت دعوت برای افتتاح عمارت جدید پست که دو روز بعد یعنی ۵ مرداد انجام می‌گرفت، برای نمایندگان و رئیس مجلس از طرف رئیس‌الوزرا ارسال شد.»

و سپس به قرارگیری زمین آن در اطراف میدان مشق اشاره می‌شود و اینکه محل پستخانه به جای قراول‌خانه‌های پیشین، در بخش جنوبی میدان در نظر گرفته شد. ساخت بنای پست طولانی‌ترین پروژه مارکف به‌شمار می‌رود و این مسئله درست در اوج دوران توسعه پهلوی یکم است. این بنای سترگ با نمای آجری و سنگی با ترکیبی متقارن در ضلع جنوبی میدان مشق (مکانی که قرار بود مرکز اداری شهر باشد) ساخته شد. ساختمان موزه (پست قدیم) همچنین نمایشی‌ترین کار مارکف است. بقیه ساخت و سازهای او یا در دل باغ و حیاطی پیرامونی ساخته شده یا به وسیله خیابان‌های کم عرضی احاطه شده‌اند. نمای ورودی بنای پست از سمت دروازه میدان مشق یا همان سردر باغ ملی به خوبی خودنمایی می‌کند و در برابر بناهای کم‌پهنا پیرامونی طول ساختمان موزه (پست قدیم) و بیرون‌آمدگی ویژه ورودی‌اش با صلابت حجم گسترده و موزونش را به نمایش می‌گذارد. توضیح نویسندگان کتاب چنین است:

«مارکف در استفاده از شیوه آرت دکو در این بنا، این بار عمدتاً متوجه مراجع سبک‌های تاریخی کلاسیک و باروک است. با وجود استفاده از حیاط مرکزی در طرفین بنا و هندسه هشت ضلعی در ورودی از آن جا که این عناصردر اشکال خالص معماری ایرانی و اسلامی مورد استفاده قرار نگرفته‌اند، چندان تأثیری در تغییر جهت گرایش اصلی ساختمان به سمت معماری دوره اسلامی یا باستانی ایران ندارند.

کارکرد اداری و به ویژه کارکردی که در چند سده پیشترش در میان مردم پیشینه نداشته، به نظر می‌رسد مارکف را بر آن داشته که به جای بهره‌گیری از تقارن و تعادل و عناصر معماری ایرانی، از قدرت و تأثیرگذاری باروک سود جوید، چرا که مردم آن زمان باید به اداره جدیدی اطمینان می‌کردند و بسته‌های پستی خود را به آن جا می‌سپردند. این ویژگی کارکردی در بنای پست باعث شده برای تفاوت آن با ساختمان مشابه چنین کارکردی در یکی از کشورهای اروپایی ظاهراً به استفاده از قوس پنجره‌ها و سر ستون‌های هخامنشی در نیم ستون‌های نما اکتفا شود. اما در واقع فضای غالب و درونی بنا همچنان دارای روحیه تعادل و تقارن چیدمان‌های حجمی با در نظر گرفتن روحیه انسان ایرانی است. از سوی دیگر، ساختمان پست را می‌توان شاخص‌ترین معماری پیرو سبک آرت دکو در ایران نامید. پلان ساختمان به صورت متقارن با دو بال جانبی است که در دو بال جانبی به صورت حیاط مرکزی میباشد. همچنین پلان قسمت مرکزی به شکل باسیلیکا و مرتفع طراحی شده . نمای جنوبی ساختمان دارای آجرکاری با ازاره از سنگ داغون میباشد و نیز نما داری قوسهای جناغی اسلامی میباشد با نیم ستونهای سنگی و سر ستونهای هخامنشی . سقف به صورت شیروانی است. این بنا از ساختمانهای به سبک تلفیقی است که از شیوهای اصفهانی و پارسی به همراه سبک نئوکلاسیک غرب در آن استفاده شده است.

3- مدرسه ژاندارک

مدرسه ژاندارک واقع در منطقه ۱۲ شهر تهران، حد فاصل خیابان جمهوری، منوچهری، لاله‌زار و فردوسی به همراه کلیسای مجاور در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ و با شماره ثبت ۲۹۲۸ زیر نام مدرسه و کلیسای ژاندارک به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه ژاندارک جزو مدارسی است که فرانسوی‌ها در ایران تأسیس کرده‌اند. این مدرسه توسط دختران تارک دنیا برای تحصیل دختران ارمنی ایرانی تأسیس شد و در ابتدا به صورت دارالایتام اداره می‌شد. از دوران ناصری به بعد این مدرسه از دختران مسلمان نیز ثبت‌نام به عمل می‌آورد.

در اسناد تاریخی این مدرسه به مدرسه سورها (دختران تارک دنیا) نیز معروف است. با اینکه در بعضی منابع مدرسه ژاندارک همان مدرسه سن ژوزف (تأسیس ۱۲۶۵ هجری شمسی) ذکر شده است که بعدها به ژاندارک تغییر نام داده است ولی براساس اسناد قدیمی این دو مدرسه به موازات یکدیگر فعالیت می‌کرده‌اند و مدرسه ژاندارک ظاهراً قدمت بیشتری دارد. به هر حال این دو مدرسه از سال ۱۳۲۰ هجری شمسی با نام مشترک مدرسه ژاندارک به کار خود ادامه داده‌اند.

بنای مدرسه ژاندارک توسط نیکلای مارکف معمار روس مقیم ایران ساخته شده است. زمین مدرسه متعلق به مشیرالدوله و کنار خانه اوست. معماری مدرسه ترکیبی از معماری ایرانی و اروپایی محسوب می‌شود.

4- کارخانه قند ورامین

تصفیه‌خانه قند ورامین یا کارخانه قند ورامین یک پالایشگاه شکر مربوط به دوره پهلوی است و در ورامین، بلوار شهید قدوسی، مابین خیابان روغن کشی و خیابان درختی (خیابان شهید چمران) واقع شده‌است. این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۶۱۴۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

کارخانه قند ورامین از ظرفیت‌های فراوانی برخوردار است به طوری که می‌تواند در صورت حمایت و تأمین مواد اولیه، بیش از هفتصد تن در روز تولید کند. این کارخانه در ماه به بیش از پانزده هزار تن مواد اولیه نیاز دارد.

محلهٔ کارخانهٔ قند ورامین یکی از محله‌های شهر ورامین محسوب می‌شود که به دلیل پدید آمدن در اطراف این کارخانه در میان مردم بومی به این نام شناخته می‌شود.

طراحی تصفیه‌خانه قند ورامین را نیکلای مارکف معمار روس در سال ۱۳۱۲ انجام داد اما تجهیز و راه‌اندازی کارخانه به مهندسان اهل چکسلواکی سپرده شد. ساخت این کارخانه در سال ۱۳۱۳ پایان یافت و تولید قند را آغاز کرد.

برای تأمین چغندر مورد نیاز کارخانه، اداره کل فلاحت و صناعت در چهارم آبان ۱۳۱۲ مصوبه‌ای در مجلس شورای ملی گذارند که این روستاهای ورامین که از املاک خالصه دولتی بودند به مدت پانزده سال به اجاره کارخانه قند ورامین در بیاید: رین باجک، امرآباد، احمدآباد (چهاردانگ)، موسی‌آباد (سه دانگ)، خیرآباد، پوئینگ، صالح‌آباد، یوسف‌آباد، شمس‌آباد، کویرآباد، خالدآباد، شهرستان حسن‌آباد، ظهیرآباد، خورین، کتلان، کل عباس (یک دانگ و نیم) طوغان، خاوه و ایجدان.

اما کارخانه قند ورامین سرانجام بعد از ۸۱ سال فعالیت به علت مشکلات اقتصادی و کمبود مواد اولیه، فعالیت خود را با ۲۸۵ کارگر متوقف کرد و تعطیل شد. اما پس از دو سال، از هفدهم دی ۱۳۹۶ فعالیت دوباره خود را آغاز کرد.

5- زندان قصر

باغ‌موزه قصر که در گذشته زندان قصر نامیده می‌شد، اولین زندان متمرکز شهر تهران بود. این زندان هم اینک تعطیل شده و تحت عنوان باغ موزه قصر در بزرگراه شهید صیاد شیرازی، خیابان پلیس قرار دارد. این بنا به عنوان یکی از مراکز فرهنگی، تاریخی و هنری کشور مورد بازدید عموم است. در یازدهمین مراسم آیین انتخاب موزه‌های برتر و مراسم نکوداشت روز جهانی موزه که ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۷ در خانه هنرمندان برگزار شد، باغ موزه قصر در شاخص‌های گردآوری و توسعه مدیریت، موفق به کسب عنوان موزه برتر سال در میان ۹۵ موزه شرکت کننده شد.

در زمان ریاست سوئدی‌ها بر شهربانی (نظمیه) تهران، زندان نظمیه در محل اداره شهربانی (بخشی از وزارت امور خارجه فعلی) در میدان توپخانه واقع بود. این زندان مرکب از دو یا سه اتاقک کوچک معروف به حبس نمره یک و چند اتاق و یک زیرزمین برای زندانیان عمومی بود.

با ایجاد حکومت رضا شاه، محل قبلی تکافوی خیل عظیم زندانیان را نمی‌کرد؛ لذا سرتیپ درگاهی، رئیس نظمیه تقاضای یک محل وسیع برای ایجاد زندان تهران را نمود. محلی که برای این کار در نظر گرفته شد قصر قاجار (حدفاصل سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی) بود که دارای ساختمان‌های قدیمی و وسیع و متروکه بود. این مجموعه که در سال ۱۱۶۸ خورشیدی ساخته شده بود، محل مناسبی برای ایجاد زندان تشخیص داده شد؛ و بین ارتش، مخابرات و زندان تقسیم گردید.

زندان قصر در تاریخ ۱۱ آذرماه ۱۳۰۸ به دست رضا شاه افتتاح گردید. فاز اولیه زندان که در آن زمان افتتاح شد ۱۹۲ اتاق بود با گنجایش ۸۰۰ زندانی. بعدها و تا زمان ساخت زندان اوین در دهه چهل، این زندان تنها زندان پایتخت بود. در این دوران زندان قصر توسعه زیادی پیدا کرد. پس از انقلاب اسلامی ایران این زندان محل حبس زندانیان غیر سیاسی بود.

در سال ۱۳۸۳ این زندان تعطیل شد و شهرداری تخریب بخش‌هایی از زندان را آغاز نمود که با پیگیری کانون زندانیان سیاسی پیش از انقلاب با ثبت زندان به عنوان آثار ملی ایران در سازمان میراث فرهنگی از تخریب آن جلوگیری شد. البته در این میان تا پیش از ثبت این محل، زندان زنان سیاسی تخریب شد.

در نهایت، در سال ۱۳۹۱ به وسیلهٔ شهرداری تهران براساس طرح معماری و ایده مفهومی تجربی معماری کلانشهر، به باغ موزه تبدیل گردید و در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۹۱ با حضور شهردار تهران و جمعی از هنرمندان برای بازدید عموم رسماً افتتاح گردید.

6- مدرسه جدید دارالفنون

دارالفنون، مؤسسه‌ای بود که ۱۲۳۰ خورشیدی (۱۸۵۱ میلادی) به ابتکار میرزاتقی‌خان امیرکبیر در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار برای آموزش علوم و فنون جدید در تهران تأسیس شد و آن را نخستین دانشگاه مدرن ایران می‌دانند.

در نوشته‌های ایرانی، تا دیرزمانی همهٔ دانشگاه‌های خارجی را دارالفنون می‌خواندند. ساختمان دارالفنون در خیابان ناصرخسرو در مرکز تهران جای گرفته‌است. هم‌اکنون، این ساختمان، موزه‌ شده‌است.

میرزاتقی‌خان امیرکبیر پس از سفر به روسیه، متوجه نیاز بسیارِ کشور به مرکز آموزش عالی شد؛ بنابراین از آغاز صدارت‌ش، برای تأسیس آن تلاش کرد؛ گرچه افتتاح آن را ندید، چرا که نخستین استادان آن به سرپرستی یاکوب ادوارد پولاک، دو روز پس از برکناری و تبعید امیرکبیر، به تهران رسیدند و استقبال گرمی از آنان نشد. نزدیک‌به ۱۴ سال پس از تأسیس مدرسه عالی دارالفنون و کمی پس از تأسیس مدرسه ابتدائی رشدیه، مدرسه محتشمیه و مدرسه شوکتیه ساخته شدند. 

7- مسجد فخرالدوله امین‌الدوله

مسجد فخرالدوله یا مسجد فخرآباد، مسجدی تاریخی واقع در خیابان فخرآباد در محله دروازه شمیران و در محدوده منطقه ۱۲ شهرداری تهران است. این مسجد در تهران، خیابان ابن سینا، نبش خیابان شهید مشکی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳ با شمارهٔ ثبت ۱۱۲۰۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بنای مسجد به دستور فخرالدوله در سال ۱۳۲۴ در بخشی از پارک امین الدوله آغاز شده است و ۴ سال به طول انجامیده و در 1328 به پایان رسیده است. مارکف در دوران سلطنت رضا شاه از مطرح‌ترین معماران ایران بود، و بناهای بسیاری را در تهران و دیگر شهرها ساخت. ساختمان دبیرستان البرز از اولین کارهای ماندگار او ست. مسجد امین الدوله را هم وی به درخواست بانی اش خانم فخرالدوله بنا نهاد.

بنا دارای تزئینات کاشی‌کاری با زمینه رنگ‌های کرم، فیروزه‌ای و لاجوردی است. بنای اصلی به شکل مکعب آجری شامل دو شبستان و دارای یک گنبد اصلی بزرگ است. همچنین چهار نیم‌ستون آجری بنا که در بالای هریک، گنبد کوچکی قرار دارد از مشخصات بنا است.

مسجد فخرالدوله، یکی از مساجد اصلی منطقه بوده و بخشی از هویت شهر تهران محسوب می‌گردد. بنای این مسجد در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. علاوه بر انجام مراسم عبادی، مراسم سیاسی همچون برگزاری انتخابات نیز در این مسجد صورت می‌پذیرد.