ارگ تماشایی راین که از خشت ساخته شده، در جنوب غربی شهر راین کنونی قرار گرفته و تا حدودی به ارگ تاریخی بم شبیه است. ارگ راین با مساحتی بیش از بیست و دو هزار مترمربع، دومین بنای خشتی بزرگ جهان بشمار می‌آید و هرساله میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی است.
معماری ارگ
ارگ راین تقریبا مربع شکل است و چند برج آن را احاطه کرده. حصاری که در اطراف ارگ راین کشیده شده است بیش از ۱۰ متر ارتفاع دارد و تنها ورودی ارگ از قسمت شرقی آن است که با سردری بزرگ به محوطه داخلی راه دارد. این ارگ با این دید طراحی شده است که ورود به داخل ارگ را برای دشمنان تقریبا غیر ممکن کند. این بنا از قسمتهای مختلفی همچون بارانداز، سرباز خانه، ساختمان قرنطینه، مکتب‌خانه، مسجد و انبار ساخته شده و چندین برج دیده‌بانی بر اطراف و اکناف این قلعه تسلط داشته‌اند، به گونه‌ای که از این قلعه به ارگی تسخیر ناپذیر یاد می‌کنند.
تاریخچه
قدمت ارگ راین به دوره ساسانیان می‌رسد و یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی کهن شهر راین بشمار می‌آید. درون این ارگ همچنین عناصری همانند بازار، اصطبل‌های زمستانی و تابستانی، زورخانه، اعیان نشین و عام نشین وجود دارد.
در قسمت حکومتی خانه، اعیان و خوش نشینان واقع شده است. در نحوه ساخت و معماری و مصالح به کار رفته بین این قسمت با قسمت عامه نشین تفاوت محسوسی وجود دارد. با توجه به اسناد و مدارک موجود این ارگ تا ۱۵۰ سال قبل نیز قابل سکونت بوده است.
قسمتهای مختلف ارگ راین با پله‌هایی جالب و بعضا مدور از هم جدا می‌شود. بخش‌هایی از این قلعه قدیمی در اثر گذشت زمان فرو ریخته است. کوچه‌های تو در تو و بازار ارگ از دیگر قسمتهای دیدنی ارگ راین هستند و به اتاق‌ها و حجره‌هایی ختم می‌شوند که گذشت زمان بر آنها تاثیرات نسبتا محسوسی گذاشته است. کمرنگ شدن نقوش برخی از دیواره‌ها از جمله این تاثیرات، بر اثر گذشت زمان است. با این حال، شکوه و جلال ارگ راین آنرا به یکی از دیدنی‌های استان کرمان تبدیل کرده است. از سال ۱۳۷۴ مرمت آن آغاز شده و قسمت های بازار، حاکم نشین، چهار انبار، آتشکده زورخانه و خانه اعیانی مباشر بازسازی شده‌اند.
ارگ راین یک از دژهای فرمانروایی میرزا حسین خان(راینی) در زمان نادر شاه افشار و پسر او محمد علی خان در زمان زندیه بوده است. به دلیل محبوبیت میرزا حسین خان، این ارگ در بسیاری از منابع با نام ارگ میرزا حسین خان نامیده شده است.
نام راین از کجا آمده است
در زمان ساسانیان به این‌جا رائین می‌گفته‌اند که هم نام یکی از سرداران بزرگ و شجاع اردشیر دوم بوده است. این لغت در معنای لغوی هم به قنات با شیب ملایم اتلاق می‌شود. برخی مطالعات نشان داده که بنای کنونی قلعه حدود ۵۰۰ سال پیش و بر روی ویرانه‌های قدیمی قلعه احداث شده اما آن‌چه که می‌توان مطمئن بود آن است که به هر حال در چندین قرنی که از پیدایش ارگ از پیش از اسلام می‌گذرد در هر دوره برخی بازسازی‌ها را توسط حکومت وقت آن شاهد بوده‌ایم.
در کتاب‌های تاریخی متعلق به قرن اول هجری از ارگ راین کرمان نام برده شده و آن را به‌عنوان تنها ناحیه‌ای از ایالت کرمان که در زمان حمله سپاهیان اعراب به فرماندهی مجاشع ابن مسعود در سال ۳۱ هجری تسخیر نشده توصیف کرده‌اند. در دوره نادرشاه افشار اداره ارگ بر عهده میرزا حسین خان (راینی) بوده و در زمان حکومت زندیه نیز پسر میرزا حسین خان، یعنی میرزا علی خان این مقام را عهده‌دار گردید.
ارگ راین از دژهای فرماندهی میرزا حسین خان بوده و حتی پس از سقوط زندیه اداره امور قلعه به دست نوادگان این فرمانده محبوب می‌افتد. مردم به قدری این پدر و پسر را دوست داشتند که در بسیاری از منابع این ارگ با نام ارگ میرزا حسین خانی ذکر شده است.
ارگ راین ، یک جای تسخیرناپذیر
یک از علل شهرت ارگ راین کرمان کارگاه‌های به صنایع فلزی آن بوده است. در این ارگ انواع شمشیر، اسلحه، قندشکن، داس، ساطور، قفل، خنجر، قیچی، انبر و تاج‌های علم‌های عزاداری تولید می‌شده است. حرفه آهنگری و فلزکاری در راین قدمتی تاریخی دارد که احتمالا به اندازه قدمت سکونت در این ناحیه عمر داشته باشد. ساخت اسلحه گرم نیز در دوره‌های نزدیک‌تر در ارگ راین انجام شده است.
در تاریخ آمده که لشکریان راین تحت فرماندهی گنجعلی‌خان زند که حاکم کرمان بوده در جنگ با عثمانی‌ها از تفنگ‌های دست‌ساز صنعتگران راینی استفاده می‌کنند و پیروز می‌شوند. هنوز هم در ورودی ارگ کارگاه‌هایی دایر هستند که چاقوی شاخی معروف راین را با شاخ بز و یا سایر حیوانات اهلی دیگر تولید می‌کنند. با نگاهی به تاریخچه غنی ارگ راین می‌توان نفوذناپذیری و صلابت دیوارهای بلندش را در کنار جنگاوری مردمانش مشاهده کرد و تا حدودی به علت تسخیر نشدنش در طول تاریخ پی برد.
معماری ارگ راین کرمان
نمای ۳۶۰ درجه ارگ راین کرمان روی نقشه گوگل
این ارگ از پلانی تقریبا مربعی شکل تشکیل شده که بیش از بیست و دو هزار مترمربع مساحت بنا و چهل و چهار هزار مترمربع مساحت حریم بنایش است. کل بنای ارگ راین از خشت ساخته شده و دومین بنای خشتی دنیا پس از ارگ بم است. مساحت ارگ راین یک چهارم ارگ بم است اما مصالح، معماری و ظاهرشان شبیه به یکدیگر است.
در اطراف قلعه حصاری به ارتفاع ۱۰ متر کشیده شده و در میان این دیوار چندین برج نگهبانی قرار دارد که تمامی نواحی اطراف ارگ را زیر نظر داشته‌اند. در صورت وقوع هرگونه حمله از هر جناح برج‌ها سریع به داخل قلعه اطلاع‌رسانی کرده و ساکنین پناه می‌گرفتند تا خود را برای مقابله آماده کنند. تنها در ورودی ارگ راین نیز در جبهه شرقی آن است که دارای سردری باشکوه و بزرگ است.
تماشای معماری کهن ایران در راین کرمان
با تماشای معماری ارگ راین می‌توان معماری قلعه‌های مسکونی شهرهای قدیمی ایران را مشاهده کرد. ارگ به سه بخش کلی خان‌نشین، اعیان‌نشین و عوام‌نشین تقسیم می‌شود. اکثر ساختمان‌های ارگ دو یا سه طبقه بوده‌اند و برای مثال طبقه بالای برخی از کارگاه‌ها کاربری مسکونی داشته‌اند. محله‌های عوام‌نشین و اعیان‌نشین به‌وسیله برج و بارو و یا پله‌هایی از دیگر قسمتهای ارگ جدا شده‌اند.
در مسیر دسترسی به قسمت خان‌نشین ابتدا محله عوام‌نشین قرار داشته و محله اعیان‌نشین نیز در کنار بخش خان‌نشین ساخته شده بوده است. می‌توان در شکل معماری و حتی نوع مصالح بکار رفته برای ساخت ساختمان‌های محله‌های عوام نشین و اعیان‌نشین تفاوت‌هایی را مشاهده کرد.
به این ترتیب در بخش‌های گوناگون و مجزای ارگ راین طبقات اجتماعی مختلف با مشاغل متفاوت زندگی می‌کرده‌اند که از جایگاه اجتماعی و مالی با هم اختلاف داشته‌اند. از جمله برخی بخش‌های قلعه می‌توان به محله پیشه‌وران، محله تجار، محله کشاورزان و محله نزدیکان حکومتی و موبدان اشاره کرد.
بنای راین کرمان
ارگ اصطلاحا به قلعه‌ای کوچک گفته می‌شود که درون قلعه‌ای بزرگ‌تر قرار دارد و امور اداری شهر در آن انجام می‌شود. در این قلعه کوچک پادشاه، فرمانروا، حاکم و یا خان همراه با خانواده‌اش زندگی می‌کرده که بالاترین مقام را در کل قلعه بر عهده داشته است. در ارگ راین نیز بهترین معماری و جایگاه بین تمامی قسمت‌ها را خان‌نشین به خودش اختصاص داده است. با ورود به درون قلعه و گذر از کوچه‌های شرقی-غربی آن به کوشکی هشت‌ضلعی خواهید رسید.
چهار ساختمان زیبا در انتهای این گذرگاه‌ها قرار دارند که احتمالا بخش اعیان‌نشین ارگ هستند. اطراف این خانه‌ها حصار کشیده شده و نوع معماری استفاده شده در آنها به دوره قاجار شباهت دارد و احتمالا در این زمان احداث شده‌اند. در اطراف کوشک چهار برج نگهبانی به ارتفاع ۱۱ متر قرار گرفته تا بیشتر از سایر نقاط حفاظت شود.
برج‌های نگهبانی شانزده‌گانه ارگ راین تمامی نواحی اطراف را تا دوردست‌ها زیر نظر داشته‌اند. هر برج جبهه‌ای از ارگ را محافظت می‌کرده و در ضلعی از قلعه قرار دارند. به‌طور کلی یک برج در شرق و مشرف به دشت گلابی و مسیر بم، دو برج در شرق و دروازه ورودی مشرف به جلگه عباس‌آباد و ساختمان قرنطینه، یک برج در شمال‌شرقی و مشرف به راه گلباف و گلکی، یک برج بین کوه عسکرویه و جلگه بالا، یک برج در شمال و مشرف به پشت‌بند، یک برج در شمال‌غرب و مشرف به راه ظهرود و صاحب‌آباد، دو برج در غرب و ناحیه قلعه حکومتی و مشرف به کوه هزار، یک برج در جنوب غرب و مشرف به زیارتگاه و باب زنگی و دو برج در جنوب مشرف به زمان‌آباد، گذار سیاه، محل حرکت کاروان‌ها است.
ویژگی‌های ارگ راین کرمان
نمای ۳۶۰ درجه ارگ راین کرمان روی نقشه گوگل
علاوه بر این برج‌ها که حصار بیرونی قلعه را نگهبانی می‌کرده‌اند بر روی جنوب شرقی حصار خان‌نشین برجی مشرف به انبار قلعه و میدان داد و ستد، بر روی شمال شرقی حصار برجی مشرف به محله‌های عوام‌نشین و برجی نیز روی دروازه ورودی کوشک قرار داشته که ماموران امنیتی هرگونه ورود و خروج از آن را به دقت بررسی می‌کرده‌اند و به محل سخنرانی حاکم اشراف کامل داشته است. یکی از ویژگی‌های جالب ارگ راین داشتن برج مادر در مرکز قلعه است که وظیفه ارتباط با تمامی برج‌ها و جمع‌آوری اطلاعات آنها را داشته تا این داده‌ها را در اختیار قلعه حکومتی قرار دهد.
نگاهی به بنای ارگ راین
- قلعه حکومتی راهرویی سرپوشیده است که توسط چهارسویی به چهار بخش مشابه راه دارد. از منزل حاکم راه‌پله‌ای به پشت‌بام و از آن‌جا به راه خروجی راه دارد که از ویژگی‌های این منزل است. دالانی دراز بخش خان‌نشین را به دو حیاط متصل می‌کند که یکی برای محل زندگی خان و دیگری برای انجام کارهای اداری ارگ بوده است. این ناحیه را می‌توان به کاخی درون ارگ تشبیه کرد.
- ساختمان‌های اعیانی محل زندگی مباشر و بزرگ‌تر هر محله بوده‌اند.
- انبارهای قلعه دارای کاربری‌های گوناگونی بوده‌اند که بعدها به مسجد تبدیل می‌شوند.
- آتشکده موقت ارگ تنها در زمان برگزاری مراسم و جشن‌ها استفاده می‌شده و آتش آن توسط لوله‌ای به بالا انتقال می‌یافته و همانند جامی نورانی قابل مشاهده بوده است.
- آتشکده دائمی ارگ نیز تا زمان امام جعفر صادق روشن بوده است. در این دوران به احترام اسلام آتشکده خاموش می‌شود و بعدها محل آن به زورخانه تغییر کاربری می‌دهد.
- حصارهای بلند و کنگره‌دار ارگ راین و برج‌های نگهبانی زیبایش نفس را در سینه هر بازدیدکننده‌ای حبس می‌کند. این ارگ تاریخی در میان گردشگران خارجی از محبوبیت زیادی برخوردار است که بخاطر معماری زیبای آن جذبش می‌شوند.
ارگ راین بر بالای تپه‌ای قرار دارد و هنگام نزدیک شدن به شهر زیبایی خاصی دارد. در اطراف این ناحیه قله ۴۵۰۰ متری هزار قرار گرفته و آبشار راین که از ارتفاعات این کوه مرتفع سرچشمه می‌گیرد نیز یکی دیگر از زیبایی‌های طبیعی راین را تشکیل می‌دهد. باغ‌های فراوان میوه، معادن سنگ مرمر سبز و صورتی، معادن سولفات سدیم، چشمه‌های آب معدنی غیرخوراکی و دهانه‌های زیبای آتشفشانی نیز از جمله دیدنی‌های دیگر راین هستند که می‌توان در سفر به این منطقه از آنها نیز دیدن کرد.
دسترسی به ارگ راین
آدرس ارگ راین کرمان روی نقشه گوگل
برای رسیدن به راین از طریق جاده پس از عبور از کرمان باید به سمت جیرفت حرکت کنید و در ادامه مسیر دسترسی به شهر راین را در سمت راست جاده خواهید دید. در ادامه و با عبور از جاده‌ای مستقیم و هموار به راین خواهید رسید. شهر راین ۱۰۸ کیلومتر با کرمان فاصله دارد و حدود یک ساعت و سی دقیقه برای رسیدن به آن زمان نیاز است.
مالکیت کنونی مجموعه ارگ راین کرمان در اختیار سازمان میراث فرهنگی است و در سال ۱۳۷۴ بخش‌هایی از آن نیز توسط همین سازمان مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. در محوطه ارگ راین امکاناتی نظیر راهنمایان متخصص، غرفه‌های صنایع دستی قالی‌بافی و چاقوسازی، چایخانه، پارکینگ و سرویس بهداشتی وجود دارد. در مقابل درب ورودی ارگ نیز پارکی سرسبز با درختانی تنومند وجود دارد که عمرشان بیش از ۶۰ سال است. این پارک توسط اولین شهردار نوین راین افلاطون خان احداث شده و مکانی عالی را برای استراحت و صرف وعده‌ای غذا در جوار دیوارهای بلند قلعه بوجود آورده است.
بازدید از قلعه راین کرمان
بازدید از قلعه و عبور از کوچه‌های تودرتوی آن که در هر گوشه آنها می‌توان منظره و نقوشی دیدنی یافت یک تا دو ساعت زمان نیاز دارد. ارگ راین از ساعت ۹ صبح تا ۱۸ عصر برای بازدید عمومی باز است و هزینه بلیط ورودی آن برای هر نفر حدود ۵۰۰۰ تومان است. بخاطر قرارگیری شهر راین در کوهپایه‌های مرتفع برخلاف اکثر نقاط کرمان دارای آب و هوایی مطبوع و خنک است. بهترین زمان برای بازدید از ارگ راین کرمان فصل بهار و پاییز و شهریور ماه است.