آیین محرم در خطر فراموشی است!
یک پژوهشگر فرهنگ عامه می‌گوید: متأسفانه خیلی از خرده‌آیین‌ها در خطر فراموشی قرار دارند؛ حتی آیین شبیه‌خوانی یا تعزیه که از شهرت خاصی برخوردار است و مردم کم‌وبیش با آن آشنا هستند، در فهرست میراث ملی در خطر و نیازمند پاسداری فوری به ثبت رسیده و حیف است که محو شود.
یاسمین مجتهدپور، پژوهشگر فرهنگ عامه که در مجموعه چند جلدی «تقویم آیینی ماه‌های قمری» به تدوین سنت‌های آیینی عزاداری محرم در فرهنگ مردم ایران پرداخته است، در گفت‌وگو با ایسنا درباره خرده‌فرهنگ‌هایی که در زمینه مراسم آیینی این ماه وجود دارد، گفت: به اصول و ارزش‌ها، هنجارها و بایدها و نبایدهای گروه و دسته‌ای از مردم که در دل یک فرهنگ بزرگ‌تر قرار دارند، خرده‌فرهنگ گفته می‌شود. هرچند این ارزش‌ها و هنجارها با فرهنگ مادر متفاوت است اما اصول بنیادی آن را حفظ میکنند. برای مثال فرهنگ‌های محلی و خرده‌فرهنگ‌ها ممکن است هرکدام مراسم و آیین‌های خاص خود را برای برگزاری نوروز داشته باشند، اما «جشن گرفتن نوروز» بین آن‌ها مشترک است.
او سپس گفت: سنت‌ها و آیین‌های مذهبی، بخش کلیدی همه خرده‌فرهنگ‌ها و یکی از راه‌های مهم شناخت هر فرهنگی هستند. آیین‌ها به طور کلی معانی مختلفی دارند؛ رسم و مسلک و تشریفات تا کیش و مذهب و سنت. اگر بخواهیم تخصصی بببینم، آیین به معنای برگزاری دقیق و اجرای مراسم با تشریفات خاصی است که معمولا صورت نمایشی دارد؛ مانند علم‌گردانی و نخل‌گردانی یا کَرب‌زنی به طور خاص برای محرم.
مجتهدپور در ادامه بیان کرد: آیین‌ها یک‌شیوه و زمینه خاص برای ساخت واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی مردم محسوب می‌شوند. به سخن دیگر فعالیت‌های خاص و تکراری محدود به زمان و مکان خاص هستند که در نهایت به امر متعالی و مقدس در فرهنگ معطوف می‌شود. این آیین‌ها ویژگی‌های خاص و زمان و مکان خاصی دارند؛ یعنی روزمره و تفریحی نیستند. در زمان ویژه و مکان خاص برگزار می‌شوند و یک امر جمعی هستند که می‌تواند در سطح منطقه‌ای یا ملی باشد. مهم‌ترین ویژگی‌ای که دارند، این است که فولکلوریک هستند یعنی ریشه‌شان به فرهنگ عامه و به وجدان جمعی برمی‌گردد.
به گفته او شفاهی‌بودن این آیین‌ها یکی از مسائل مشکل‌زا است که باعث شده، امروزه خیلی از این آیین‌ها را نداشته باشیم و از بین رفته باشند؛ زیرا آیین‌ها در خلال زمان بسط پیدا میکنند و گاه تغییر میکنند.
این پژوهشگر فرهنگ عامه با بیان این‌که آیین‌های سنتی حول تقویم شمسی و قمری فرهنگ شیعی ایرانی را می‌سازند، خاطرنشان کرد: زمانی که آیین‌های دهه اول محرم را نگاه می‌کنیم، با یک‌سری خرده‌آیین‌ها روبه‌رو می‌شویم؛ مثلا روضه، تعزیه و نخل‌گردانی که همه با یک منطق خوشه‌ای به هم متصل شده و درنهایت در یک نقطه متمرکز می‌شوند و کلیت یک آیین را می‌سازند. فکر می‌کنم این سنت‌های عزاداری محرم، کلیدی‌ترین بخش آیین‌های جامعه شیعی ایرانی باشند. برای همین، برای توسعه مطالعات آیینی‌مان درباره جامعه ایرانی، می‌بایست حتما به این موضوع که بخش محوری فرهنگ شیعی است، توجه کنیم.
مجتهدپور درباره ضرورت حفظ و نگهداری آیین‌هایی که در حال فراموشی هستند، گفت: یکی از ویژگی‌هایی آیین‌های محلی این است که پویا هستند و در مرور زمان بسط و گاه تغییر پیدا میکنند. در واقع ما با فرآیندی مداوم از ابداع و تحول و گاه افول و حذف آیین‌های عزاداری و اجزای آن‌ها روبه‌رو هستیم. این مسئله بر لزوم حفظ و معرفی این آیین‌ها تأکید دارد.
این پژوهشگر در ادامه تأکید کرد: اگر به گنجینه اسناد برنامه رادیویی فرهنگ مردم که از سال ۱۳۴۱ش با تلاش استاد انجوی شیرازی راه‌اندازی شد نگاه کنیم، با انبوهی از حکایت‌ها و روایت‌های مردم سراسر ایران در رابطه با خرده‌آیین‌ها و فرهنگ‌های هر منطقه روبه‌رو می‌شویم و متوجه خواهیم شد که آیین‌های محرم از پیشواز تا بدرقه، با وجود شباهت‌هایی که دارند، رنگ‌وبوی محلی و خاص محیط فرهنگی خود را دارند. برای مثال می‌توان به آیین سنگزنی اشاره کرد که با نام‌ها و اشکال متفاوت در ایران رایج است. (در ابیانه و زفره اصفهان، جاقجاقی/ چق‌چقی؛ در آران کاشان، سنجزنی؛ در نائین، چق‌چقی‌زدن؛ در لاهیجان، کربزنی/ کارب‌زنی؛ در هرمزگان و استهبان فارس، چکچکو؛ در سامان، چاق‌چاقو؛ در خوزستان، چوب‌زنی؛ در سمنان و سبزوار سنگزنی؛ در آذربایجان، تخته‌زنی )
مجتهدپور تأکید کرد: متأسفانه خیلی از این خرده‌آیین‌ها در خطر فراموشی قرار دارند؛ حتی آیین شبیه‌خوانی یا تعزیه که از شهرت خاصی برخوردار است و مردم کم‌وبیش با آن آشنا هستند، در فهرست میراث ملی در خطر و نیازمند پاسداری فوری به ثبت رسیده و حیف است که نابود شود؛ چرا که تعزیه در درازنای تاریخ، گذشته از جنبه آیینی آن در مراسم سوگواری محرم، بخش مهمی از هنر و موسیقی سنتی ما را حفظ کرده است. ما در حد توان خودمان این آیین‌ها را ثبت و در قالب کتاب به مردم معرفی می‌کنیم؛ اما فکر می‌کنم، مسئولان میراث فرهنگی و نهادهایی مانند صدا و سیما باید برای حفظ آن‌ها کاری انجام دهند.
