تغییرات اقلیمی، خشکسالی و افزایش سیلاب در اغلب نقاط کشور
از جمله بزرگ‌ترین معضلات زیست‌محیطی کشور، در دوران خشکسالی که در آن قرار داریم، بروز سیلاب‌ها و در نتیجه خسارت‌های سنگین انسانی و طبیعی در نقاط مختلف کشور است.
دکتر مهدی زارع، زمینشناس و عضو پژوهشکده زلزله‌شناسی ایران، در گفت‌وگویی اختصاصی با هفت‌گرد، علت بروز سیلاب‌های اخیر، فرونشست زمین و خشکسالی را مورد بررسی قرارداده است.
زارع در مورد افزایش سیلاب‌ها در اکثر مناطق کشور چنین می‌گوید: در تابستان 1401 بعد از 40 ماه – از سیلاب‌های سراسری فروردین 1398 – بخش‌های زیادی از کشور دچار سیلاب شد. اتفاقا این با حدود 100 نفر تلفات گزارش شد که از تلفات رسمی فروردین 98 بیشتر نیز بود. اکنون هم مناطق ساحلی با افزایش دفعات و ریسک سیلاب‌ها مواجه‌اند و هم مناطق دور از سواحل به دلیل رخدادهای فرین (بیشینه) اقلیمی، افزایش سطح دریاها و سایر اثرهای تغییرات اقلیمی دچار سیلاب می‌شوند. عوامل زیادی وجود دارد که سیل را به تغییرات اقلیمی مرتبط می‌کند و این در حال تبدیل‌شدن به یک مشکل روبه‌رشد است، زیرا بیشتر شهرهای بزرگ و استان‌های پرجمعیت آسیب‌های بیشتری از سیلاب می‌بینند، چنانچه در سیلاب‌های هفته اول مرداد 1401، استان تهران دچار بیشترین تلفات و البته سنگین‌ترین آسیب‌ها به نواحی شهری و زیرساخت‌ها شد.
این زمین شناس در ادامه می‌افزاید: مدل‌ها نشان می‌دهند که تغییرات اقلیمی احتمال رخدادهای شدید بارندگی را افزایش می‌دهد که در بیشترشدن خسارت‌های سیلاب موثرند. با افزایش تغییرات اقلیمی، رویدادهای بارش شدید نیز افزایش می‌یابد و این ارتباط در مناطق مختلف جهان به‌خوبی مستند شده است. سیلاب‌های ساحلی، و اخیرا مونسون‌ها علاوه بر نواحی حاشیه ساحل مانند ساحل عمان و خلیج‌فارس تا مناطق مرکزی و شمال کشور نیز موثرند، و در هندوستان نیز تا ارتفاعات هیمالایا را تحت اثر قرار داده‌اند. بالا آمدن سطح دریاهای آزاد نیز شدیدتر شده است، سیل‌های ناگهانی داخلی و شهری به دلیل گرم‌تر شدن اتمسفر و توانایی آن در نگهداری آب بیشتر افزایش‌یافته است.
او با اشاره به جدیدترین سامانه جدید بارندگی که حدود یک‌سوم پاکستان زیر آب برد، ادامه می‌دهد: بیش از 1150 نفر در این سیل کشته شدند. مردم در میان افزایش سیلاب و همچنین ساختمان‌ها و خانه‌های آسیب‌دیده گرفتار شدند. پس از آن که این کشور از اوایل تابستان شاهد بارش بی‌سابقه باران بود، هشت هفته بارندگی بی‌امان از اواخر خردادماه بیش از یک میلیون خانه پاکستانی را در سیلاب تابستان ویران شد و میلیون‌ها نفر آواره شدند. ارزیابی اولیه خسارت‌ها نشان می‌دهد که 10 میلیارد دلار خسارت به اقتصاد پاکستان وارد شده است. تابستان 2022 ، این کشور بیشترین بارندگی را در سه دهه اخیر داشت. بارندگی حدود 8 برابر بالاتر از حد متوسط بوده است. در آینده نزدیک بارندگی‌های بیشتری نیز پیش‌بینی می‌شود. به دلیل ادامه بارش‌های شدید در مناطقی که توسط توفان‌ها و سیل‌های بیش از دو‌ماهه زیر آب رفته‌اند، وضعیت احتمالاً بدتر هم خواهد شد.
زراع پدیده و معضل فرونسشت را این‌چنین توضیح می‌دهد:فرونشست زمین جابه‌جایی تدریجی یا ناگهانی سطح زمین به دلیل تجمیع مواد زیرزمینی است. استخراج بیش از حد از آب‌های زیرزمینی رایج‌ترین دلیل فرونشست زمین است، اما چندین دلیل طبیعی یا مصنوعی دیگر (مانند استخراج، نفت، انحلال مواد معدنی و زهکش شدن آب در مناطق کارستی) رخ دهد. این اصطلاح، تغییر شکل یا نشست توده خاک در هر جهت است که در اثر بارگذاری خارجی مختلف، تنش داخلی و عوامل محیطی نامتعادل ایجاد می‌شود. فرونشست زمین ممکن است منجر به مشکلات مختلفی از جمله آسیب به سازه‌های خطی، خرابی پوشش چاه، کاهش یا حذف ذخایر آب زیرزمینی، بیابان‌زایی، سیلاب و فرو چاله‌ها شود. او در ادامه می افزاید: شکاف‌های زمین یکی دیگر از پیامدهای فرونشست است که می‌تواند ده‌ها متر عمق و چند صد متر طول داشته باشد. چنین شکاف‌هایی اکنون در بسیاری از دشت‌های ایران از جمله دشت‌های ورامین، سمنان، رفسنجان دیده می‌شود. شکاف‌های زمین بیشتر در مکان‌هایی با لایه‌های بالایی سخت‌تر اتفاق می‌افتد. علاوه بر این، فرونشست پدیده‌ای پرهزینه است. علاوه‌برآن هزینه‌های محیط زیستی؛ مانند کاهش ذخیره آب قابل محاسبه نیست.
این پژوهشگر با اشاره به افزایش معضل فرونشست در ایران به این موارد اشاره می‌کند: فرونشست زمین اکنون در بیش از 420 دشت از 609 دشت ایران، و در بسیاری از نقاط از جمله بیش از 150 شهر بزرگ در سراسر جهان گزارش شده است. فرونشست زمین از جمله از جنوب غرب تهران، در منطقه ملارد و شهریار با سرعت حدود 20 تا 35 سانتی‌متر در سال و در جنوب ورامین با سرعت حدود 15 تا 20 میلیمتر در سال رخ می‌دهد. در مکزیکوسیتی نیز فرونشست با نرخ حداکثر 30 سانتی‌متر تجربه شده است.
مهدی زارع با اشاره به قول وزارت کشاورزی در مورد تخفیف 50 درصدی آب برای کشاورزان و حتی رایگان کردن آب برای کشاورزی می‌گوید: خشکسالی و سوءمدیریت منابع آب موجب بحران آب و تنش آبی شده است. منابع آبی ایران به دلیل کمبود باران، ساخت گسترده و بعضا بی‌رویه سدها باهدف تولید انرژی برق‌آبی و البته تامین آب کشاورزی، و همچنان تولید محصولات پرمصرف آب مانند برنج، گندم و نیشکر، کاهش‌یافته است. کشاورزان آسیب‌دیده از کمبود آب از روستاهای خود برای سکونت در حاشیه‌های ناامن در حومه شهرها مهاجرت میکنند.
او می‌افزاید: در پی موج گرما با دمای 50 درجه سانتی‌گراد، آب در بسیاری از پهنه‌های خشک کشور بی‌کیفیت می‌شود. تغییرات اقلیمی نقش مهمی دارد، اما کمبود ظرفیت و مشکلات آب در ایران به طور خاص مسائلی چندوجهی هستند. بر اساس گزارش سازمان هواشناسی کشور، میانگین دمای کشور از دهه سی شمسی تا کنون 2.5 درجه برای بسیاری از ایستگاه‌های هواشناسی افزایش نشان می‌دهد. میزان بارندگی در 20 سال گذشته 20 درصد کاهش‌یافته است و از ابتدای سال آبی 1399-1400 تا شهریور 1401 در حال تجربه‌کردن خشک‌ترین دوره در 54 سال گذشته هستیم.
زارع با اشاره به این که اگر این روند همچنان ادامه داشته باشد در مقایسه با سال‌های 1360-1385، در سال‌های 1404- 1430 موج گرما، خشکسالی و سیل شدیدتر و مکررتر خواهد بود و در نتیجه حدود 90 درصد آب ایران برای کشاورزی مصرف می‌شود. به دلیل تحریم‌های بین‌المللی، و اهمیت مسئله امنیت غذایی، کشاورزان به کشت محصولات پرآب مانند گندم، برنج و نیشکر ادامه می‌دهند؛ ولی مسئله آن است که فناوری‌های مورداستفاده در کشاورزی ایران همچنان بسیار قدیمی است و هدررفت آب در این بخش عملا بسیار زیاد است.
زارع با اشاره به این که سیستم‌های کشاورزی و آبیاری قدیمی و همچنین سیاست‌های ضعیف مدیریت آب به کمبود آب در سراسر کشور انجامیده و کمبود آب با ساخت سدهای برق‌آبی مانند سدهای روی رودخانه کارون خوزستان، اکنون بدتر نیز شده است. آب در مخازن جمع شده و در اثر گرمای شدید تبخیر می‌شود، اضافه می‌کند: در شرایط اضطرار آب را از این سدها رهاسازی میکنند و 33 پروژه آب و فاضلاب جدید در استان خوزستان در دست ساخت است. برنامه جامع مدیریت آب در سراسر کشور با هماهنگی بین سازمانی اجرا نمی‌شود. تالاب هورالعظیم در مرز ایران و عراق در اثر سدسازی‌های بالادست، بسیار کوچک شده و اکنون این تالاب کمی بیش از نیمی از مساحت قبلی خود را پوشش می‌دهد. تنها در فروردین 98 و پس از بارندگی‌ها و سیلاب سراسری در ایران بود که تالاب‌های مختلف از جمله تالاب‌های هورالعظیم و شادگان کاملا آبگیری شدند. به‌هرحال همچنان در همه استان‌ها از جمله استان خوزستان نیاز به آب، مردم را به بهره‌برداری بیش از حد و ظرفیت از سفره‌های زیرزمینی مجبور می‌کند که این موضوع منجر به فرونشست و فروچاله می‌شود.
