بیابان‌های اطراف ایران منبع اصلی گرد و غبار کشور است
بیابان‌های واقع درکشورهای عراق،سوریه، عربستان، کویت و امارات متحده عربی مهمترین منابع گرد وخاکی هستند که بخش‌های وسیعی از کشور ازجمله غرب، جنوب غرب و سواحل خلیج فارس را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند.
پدیده گرد و غبار چند سالی است که کشور را درگیر کرده و استان های زیادی را تحت تاثیر قرار داده است که مشکلات زیادی را به وجود آورده است، کارشناسان علت بروز این پدیده را خشکسالی و بی آب شدن حوضه های آبی مانند تالاب ها و زمین های کشاورزی رها شده در کشورهای اطراف ایران مانند عراق می دانند، تا چندی پیش هشدار می دادند که اگر این روند خشکی به همین روال ادامه داشته باشد رسیدن گرد و غبار به تهران هم دور از انتظار نیست که این پیش بینی هفته گذشته محقق شد به طوری که شاهد آلوده شدن هوا ناشی از ذرات معلق کمتر از دو و نیم میکرون در پایتخت و ۲۶ استان دیگر بودیم.
این شرایط مشکلات زیادی برای مردم استان های درگیر به ویژه آبادان ایجاد کرد به طوری که بنا بر اعلام مرکز مدیریت حوادث و فوریت‌های پزشکی دانشکده علوم پزشکی آبادان، گرد و غبار هزار و ۳۲۹ نفر را در جنوب غرب خوزستان روانه بیمارستان کرد.
ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان حفاظت محیط زیست در راستای وظایف خود در گام اول اقدام به شناسایی کانون های گرد و غباری داخلی و خارجی کرده است که بررسی ها نشان داد حدود ۳۴.۶ میلیون هکتار کانون داخلی و ۳۰۰ میلیون هکتار کانون خارجی گرد و غبار در داخل و اطراف کشور وجود دارد که از این وسعت کانون های داخلی سالانه حدود ۴.۲۳ میلیون تن غبارخیزی داریم و این یعنی از بین رفتن توان زایش و باروری خاک که با ادامه این روند ضربه زیادی به بخش کشاورزی وارد خواهد شد، البته از این میزان وسعت حدود یک میلیون و ۴۶۰ هزار هکتار مربوط به بستر تالابی است، یعنی تالاب هایی که حقابه آنها داده نشده و به کانون های گرد و غبار تبدیل شدند.
پروین غفاریان رئیس پژوهشکده علوم جوی و عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی درباره گردوغبار و آلودگی جوی گفت: مطابق معیارهای سازمان هواشناسی جهانی، ۱۰۰ پدیده هواشناسی شامل بارش و انواع آن، توفان های تندری، گرد و خاک، مه، وضعیت و نوع ابرناکی آسمان در دنیا وجود دارد که این پدیده های جوی، نشاندهنده هوای حاضرند که در زمان یا قبل از آن اتفاق افتاده اند.
وی افزود: پدیده گرد و خاک ترجمه dust است که از آن به عنوان ریزگرد یا گرد و غبار نیز نام برده می شود، این پدیده از جمله مخاطرات جوی محسوب می شود که منجر به کاهش کیفیت هوا، کاهش دید افقی و گاه آلودگی هوا شده، بر سلامتی انسان تاثیر منفی گذاشته و در بعضی از فرودگاه ها به دلیل کاهش دید، منجر به لغو پرواز می شود، گرد و خاک های جوی، به عنوان پدیده طبیعی مناطق خشک و نیمه خشک جهان و در واقع از ویژگی های اقلیمی و زیست محیطی این مناطق هستند، همچنین ذرات گرد و خاک از طریق جذب و پراکندگی تابش طول موج کوتاه خورشیدی، شدت تابش را کاهش می دهند، رخداد گرد و خاک و انتقال آن به سوی منابع آبی نیز اهمیت ویژه ای دارد به گونه ای که رسوب گرد و خاک در اقیانوس ها، مواد مغذی آب های سطح اقیانوس و بستر آن را فراهم می کند و گرد و خاکی که وارد آب های اقیانوسی می شود بر خواص نوری، شیمیایی و زیستی دریا نیز، تاثیر می گذارد.
غفاریان ادامه داد: توفان گرد و خاک نیز بر مبنای دید افقی تعریف می شود و زمانی دیده بانی و گزارش می شود که پدیده گرد و خاک اتفاق افتاده و دید افقی به کمتر از یک کیلومتر کاهش پیدا کرده باشد و در شرایطی که دید افقی به زیر ۵۰۰ متر کاهش یابد، توفان بسیار شدید گرد و خاک اتفاق افتاده است، همچنین این پدیده می تواند منشاء خارجی و یا داخلی داشته باشد که شامل توفان خاک یا شن است، مثالی از توفان گرد و خاک با منشاء خارجی، توده های گرد و خاکی است که به دلیل وزش باد در جنوب کشور عراق یا شمال شبه جزیره عربستان تشکیل شده و با حرکت جریانات جوی به مناطق جنوب غربی یا غربی کشور نفوذ می کند.
وی اظهار داشت: نمونه منشاء داخلی این پدیده، مانند گرد و خاک ناشی از تندباد وزیده شده در تهران در بعدازظهر ۱۲ خرداد ماه سال ۱۳۹۳ است که توسط وزش شدید باد منجر به برخاستن ذرات خاک از زمین های خشک اطراف تهران شد و آسمان به رنگ قرمز درآمد و پنج نفر از خطرهای پیش آمده این تند باد جان باختند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: پدیده گرد و خاک عمدتا در مناطق خشک و نیمه خشک جهان اتفاق می افتد، مهمترین منابع گرد و خاک در ناحیه ای موسوم به کمربند گرد و خاک جهان واقع شده اند که در گستره وسیعی از سواحل غربی آفریقای شمالی، خاورمیانه، آسیای میانه و تا جنوب چین امتداد یافته اند، این مناطق در محدوده عرض جغرافیایی ۳۰ درجه واقع شده اند که دارای بارندگی های بسیار کم و به شکل طبیعی دارای پوشش گیاهی ناچیز هستند، تعیین شدت پدیده گرد و خاک که منجر به اثرات مخربی می شود و دید افقی را کاهش می دهد نیز بسیار مهم است.
احداث سد و جلوگیری از ورود آب بر روی رودخانه هایی که به برخی از تالاب‌ها آب وارد می‌کرده اند باعث خشک شدن آنها شده و خاک بسیار نرم بستر این تالاب ها به محض وزش یک نسیم به آسانی از کف تالاب های خشک شده کنده شده و وارد هوا می شوند.وی افزود: ایران هم در منطقه ای واقع شده که توسط بیابان های بسیاری احاطه شده است، بیابان های واقع در کشور عراق، سوریه، عربستان، کویت و امارات متحده عربی مهمترین منابع گرد و خاکی هستند که بخش‌های وسیعی از کشور از جمله غرب، جنوب غرب و سواحل خلیج فارس را تحت تاثیر خود قرار می دهند. بیابان های منطقه سیستان و مکران نیز شرق و جنوب شرق ایران، دشت کویر و لوت، مرکز و شرق ایران و بیابان های واقع در صحرای ترکمنستان، سواحل شمالی کشور را تحت تاثیر پدیده گرد و خاک قرار می دهند.
غفاریان اظهار داشت: احداث سد و جلوگیری از ورود آب بر روی رودخانه هایی که به برخی از تالاب ها آب وارد می‌کرده اند باعث خشک شدن آنها شده و خاک بسیار نرم بستر این تالاب ها که دارای سرعت آستانه بسیار کمی هستند، به محض وزش یک نسیم به آسانی از کف تالاب های خشک شده کنده شده و وارد هوا می شوند و گاهی روزها طول می‌کشد تا دوباره به زمین بازگردند که این یکی از دلایل ایجاد پدیده گرد و خاک است.
وی ادامه داد: همچنین زمین های کشاورزی رها شده و از دست رفتن رطوبت خاک که از پیامدهای اشغال کشور عراق و فرار یا کوچ مردم آن کشور به جاهای دیگر کشورشان و اشتغال به کارهای دیگر در بیش از ۲۰ سال گذشته است، باعث افزایش فراوانی زمین های خشک با خاک بسیار نرم کشور عراق است که با وزش بادهای غربی، عامل دیگری برای ایجاد این پدیده مخرب شده است.
وی گفت: با وزش باد نسبتا شدید بر روی بیابان های واقع در غرب ایران مانند کشور عراق یا شمال شبه جزیره عربستان، ذرات خاک از سطح زمین بلند شده و با جریانات غربی یا جنوب غربی، وارد بخش هایی از غرب، جنوب غرب و حتی مرکز ایران می شوند، خشکسالی های پی درپی و شدید نیز در منطقه باعث وقوع توفان های گرد و خاک شدید می شوند و کیفیت زندگی مردمان این مناطق را با مشکلات جدی مواجه می کنند، گرچه بیشترین وقوع توفان های گرد و خاک در کشور از منابع خارجی است اما در سال های اخیر به دلیل مدیریت نادرست منابع آب، کاهش مناطق سبز و استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی کانون های جدید گرد و خاک در داخل کشور نیز ایجاد شده اند، با دانش امروزی بشر، نظام های جوی را نمی توان مهار و هدایت کرد، اما امروزه توجه به بهینه سازی مصرف آب و به ویژه گسترش پوشش گیاهی و کاشت گیاه در کانون های گرد و خاک، تنها راه مقابله با این پدیده محسوب می شود.
