موج اصالت در صنایع دستی سیستان و بلوچستان در دست زنان هنرمند است

استان سیستان و بلوچستان از استان‌های شرق و جنوب شرغی کشور و مرکز آن زاهدان است. این استان نیز مانند سایر استان‌های کشور، سوغات و صنایع دستی منحصربه‌فردی دارد از جمله شیرینی محلی و صنایع دستی متعددی چون سوزن‌دوزی و سفال.

به‌گزارش هفت‌گرد، سیستان و بلوچستان استانی با دیدنی‌های تاریخی، طبیعی بسیار زیاد است که چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. استان سیستان و بلوچستان در قسمت جنوب شرقی ایران قرار گرفته و یکی از استان‌‌های مرزی است. این استان با پاکستان و افغانستان هم مرز است. دیدنی‌های استان سیستان و بلوچستان بسیار زیاد است. استان سیستان و بلوچستان دارای معادن بسیار متنوعی است که از مشهورترین آن‌ها می‌ توان به معادن طلا، مس، منگنز، گرانیت، کرومیت، مرمر و آهک اشاره کرد.

این استان به‌لحاظ کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است و به‌عنوان بزرگ‌‌ترین پایگاه تولید نهال میوه‌‌های گرمسیری استوایی شناخته می‌‌شود. در این استان علاوه بر میوه‌های گرمسیری استوایی مانند خرما، موز، نارگیل و انبه، مرکبات هم تولید می‌‌شود. سیستان‌ و بلوچستان یکی از مقاصد دوست‌ داشتنی سفر با فرهنگ متنوع و گرم جنوبی است؛ این استان با مساحت ۱۸۰ هزار و ۷۲۶ کیلومتر مربع به عنوان دومین استان پهناور کشور شناخته شده و سوغاتی‌‌های متنوع خوراکی، تزئینی و غیره دارد.

سوزن‌دوزی

سوزن‌دوزی هنر اصیل ایرانی که امروزه شهرتی جهانی پیدا کرده است، خاستگاهش استان سیستان و بلوچستان است. سوزن ­دوزی­‌های بلوچستان از بهترین نمونه­‌های هنر ­دستی در ایران است. به سوزن‌دوزی بلوچ در اصطلاح محلی “سوچن ­دوزی” می­‌گویند. شواهد موجود حاکی از آن است که این شیوه‌ دوخت از اوایل اسلام در میان این قوم رایج بوده و در دوره‌­های تیموری و صفوی به اوج خود رسیده است. این هنر به­ طور عمده برای تزیین جامه‌ محلی زنان به­ کار می‌رود.

سوزن‌دوزی در استان سیستان و بلوچستان که به سوزن‌دوزی بلوچی هم معروف است به دو دسته تقسیم می‌شود: سوزن‌‌دوزی مناطق شمالی استان که وجود رنگ‌‌های روشن و طرح‌‌های ساده ویژگی آن است و سوزن‌‌دوزی مناطق جنوبی استان که در آن از رنگ‌‌های تیره‌‌تر استفاده می‌‌شود و طرح‌‌هایی پیچیده با نقوش ریز و فراوان دارد. سوزن‌­دوزی تمام زمینه‌  پارچه را می ­پوشاند، و از آن برای تزیین سرآستین­ ها، شلوار­ها، گاه نواری در وسط آستین، قطعه‌ ای در پشت یقه و نیز قسمت سر­پوش چادر استفاده می‌شود.

انواع سوزن‌دوزی بلوچ عبارت است از سرافی دوزی، ظریف­ دوزی، پریوار­دوزی و بلوچ ­دوزی. رنگ‌های به ­کار رفته شادند و از این میان نارنجی و قرمز بر رنگ ­های دیگر غالب است و جزئیات کار به ­رنگ‌­های سبز، آبی، سفید و سیاه کار می­ شود. ویژگی مشترکی که در نگاره‌های سوزن‌­دوزی تمام این مناطق دیده می‌شود استفاده از نقوش هندسی و خطوط شکسته است، خطوط منحنی و دایره در سوزن دوزی بلوچ به­ ندرت استفاده می‌­شود.

پارچه بافی

هنر پارچه‌بافی در سیستان قدمتی افزون بر پنج هزار سال دارد و تکه پارچه‌های دست بافت کشف شده در شهر سوخته نمونه‌ای از این هنر در پنج هزار سال پیش است.

در مسیر هنر پارچه‌بافی آنچه از هزاره‌های قبل از میلاد تاکنون مشخص و مشهور است خودکفایی مردم سیستان در تولید مواد اولیه صنایع مختلف به خصوص پارچه بافی بوده آنچنان که تا همین سده اخیر تمام مراحل تهیه و تولید پارچه توسط خود مردم و خانواده‌ها انجام می‌گرفته است یعنی از مرحله کاشت و برداشت پنبه و یا تهیه پشم و موی دام گرفته تا ریسندگی و آماده سازی آنها که همه با ابزار سنتی و ویژه انجام می‌شده است.

از نکات قابل توجه و افتخارات سیستان این است که در زمان عمرولیث صفاری برای سال‌ها پارچه مخصوص خانه کعبه توسط هنرمندان سیستانی بافته و به مکه مکرمه اهدا و ارسال می‌شده است. نکته دیگر نزدیکی بافت‌های اخیر به بافت های یافت شده در شهر سوخته است که تاکنون باقی مانده است. اقلام تولیدی پارچه بافی سنتی سیستان عبارتند از لنگ (دستمال)، سریک (بار بند)، پتو، شال گردن و پارچه.

سکه دوزی

سکه‌دوزی به دلیل مصارف تزیینی و زینتی اش پس از سوزن دوزی جایگاه ویژه‌ای در صنایع‌دستی بلوچستان دارد. در این هنر، از مواد اولیه مانند آینه‌های ریز و درشت، پولک، منجق و مروارید، خر مهره، دکمه صدفی، نوار یراق، پارچه، سکه و صدف استفاده می‌شود. محصولات سکه‌دوزی بیشتر در جشن‌ها، مراسم شادی و ازدواج مورد استفاده قرار می‌گیرد. نمونه‌هایی از سکه دوزی را بر گردن شتر می‌اندازند و در رختخواب عروس نیز برای تزیین کاربرد دارد. امروزه از این هنر به صورت دیوار کوب نیز بهره می‌گیرند.

سیاه‌دوزی

نوعی دیگر از سوزن‌دوزی در منطقه سیستان است. این نوع دوخت برای تزیین پیش سینه و سرآستین لباس به کار می رود و تنها از نخ سیاه رنگ که معمولا ابریشمی است استفاده می‌کنند. در سیاه‌دوزی با دوخت دندان موشی به هم چسبیده نقش‌هایی را به شکل مثلث بر روی لباس می‌دوزند و بین این دندان موشی‌ها گاهی از دوخت زنجیره استفاده می‌شود.

شیرینی لندو

یکی دیگر از سوغاتی‌های خوشمزه سیستان و بلوچستان شیرینی لندو است. شیرینی لندو یا خرمالندو یک نوع شیرینی محلی خوشمزه است که به خاطر مقوی بودنش، نوعی میان وعده و حتی خوراک هم به شمار می‌رود. طبع گرم این شیرینی آن را به یک تنقلات عالی برای روزهای سرد سال تبدیل کرده است. خرما لندو را عمدتا برای مناسبت‌های مختلف از جمله عید نوروز و مهمانی ها سرو می‌کنند. شیرینی لندو سیستان و بلوچستان از کنجد، خرما و گندم تهیه می‌شود و برای افرادی که نیاز به یک شیرینی مقوی اما سبک دارند و یا کودکان و نوجوانان می تواند یک گزینه عالی باشد. اگر مسافر سیستان هستید امتحان این شیرینی مقوی را از دست ندهید.

کشک زرد

در روزهای سرد پاییز و زمستان، سیستانی‌ها در وعده صبحانه غذایی مغذی از فرآورده‌های ماستی غلات تهیه می‌کنند که می توان آن را در یک وعده غذایی کامل  استفاده کرد. طرز تهیه این کشک با دیگر کشک ها متفاوت است؛ کشک زرد ترکیبی از بلغور گندم و لبنیات، سیر، دانه‌ شوید، دانه‌ زیره‌ سبز یا سیاه، دانه‌ گشنیز، پودر زردچوبه، مقداری نمک و دوغ است اما مابقی کشک‌ها یک فرآورده لبنی‌اند. کشک زرد را با پیاز و آب گوشت یا آب پخته مخلوط می‌کنند. کشک زرد، غذایی سریع طبخ و خوشمزه است. ترکیبات این کشک سبب شده تا برای تقویت حافظه، درمان ورم معده، یبوست، اسهال، فشارخون، جلوگیری از پوکی استخوان و غیره مفید باشد.

ادویه آچار

آچار یکی از ادویه‌‌های سنتی و قدیمی منطقه سیستان است. همانند خوراک و محصولات غذایی که بخشی از هویت هر منطقه و معرف فرهنگ غذایی آن‌ها است، ادویه نیز بخشی از ویژگی رژیم غذایی مردمان مختلف است. در این بین سرزمین سیستان همانطور که دارای ویژگی‌‌های خاص و البته نهفته است، دارای ادویه‌‌های منحصر بفردی است. آچار یک ادویه محلی است که از ترکیب چندین ماده غذایی همانند گندم، پیاز، تخم گشنیز، زیره و … درست می‌‌شود.

لغت آچار در فرهنگ دهخدا به معنای چاشنی و ترشی آمده است. از لحاظ ظاهری شکل استوانه‌ای با قطر زیاد و ارتفاع کم دارد. رنگ آن زرد تیره، دارای بافت خشک و شکننده و بوی آن شبیه به مخلوط ادویه‌جات است. سابقه تهیه آن در بین مردم سیستان همچون افسانه‌ هایشان بسیاری طولانی است. این ادویه را در فضل تابستان که تمام مواد اولیه آن در بازار به راحتی یافت می‌شود، بیشتر تهیه می‌کنند.

ادویه آچار را در تهیه بسیاری از غذاهای سنتی سیستان همانند آبگوشت و خورش استفاده می‌کنند، زیرا علاوه بر طعم مطبوعی که به غذا می‌دهد، خاصیت آنتی اکسیدانی دارد. یکی از ویژگی‌های آچار این است که در گذشته و معمولا فصول سرد که موادی همچون پیاز یافت نمی‌شد از این ادویه به عنوان جایگزین آن استفاده می‌ کردند.

سفالگری کلپورگان

سفالگری استان سیستان و بلوچستان به اعتقاد اهل فن پیشینه‌ چندین هزار ساله دارد. سه روستای کلپورگان، کوهمیتَگ و هولَنچَکان از اصلی­ ترین مراکز سفالگری این استان است. از این میان سفال کلپورگان از شهرت و اصالت بیشتری برخوردار است و با نام منطقه شناخته می‌شود. سفال کلپورگان فاقد لعاب است و خاک مورد استفاده در آن را مردان بلوچ از منطقه­ ایی به نام “مش­کوتک” واقع در دو کیلومتری روستا تهیه می‌کنند. جنس خاک این منطقه به صورتی است که پس از پخت به رنگ قرمز در می‌­آید و این نکته هم یکی از وجوه تمایز­ سفال این منطقه از سایر سفالینه­ های ایران است. پس از ساخت ظروفِ گِلی آنها را به مدت ده روز در معرض نور خورشید قرار می‌دهند تا کاملاً خشک شود؛ پس از خشک شدن سفالینه­‌ها نقش ­زدن بر روی آن­ها آغاز می‌شود.

قالی سیستان

قالی سیستان گوهری است کمیاب که تنها در دریای درخشان و مواج فکر مردمان سخت کوش و هنرمند این دیار با اندیشه‌های بلند و اساطیری یافت می‌شود هنری کهن که هرگز کهنه نشده و نخواهد شد. تصویری از رویای نزدیک شکل گرفته از عناصر و نقش مایه‌های جادویی با پشتوانه‌هایی از فرهنگ و تمدنی اسطوره‌ای و هوش و توانایی و ظرافتی مثال زدنی، آنچنان که مردمان امروز از نگاه نو و خلاقیت ایشان در هزاران سال پیش به اعجاب آمده و انگشت به دهان می‌مانند.

قالی سیستان سرشار از نقوش هندسی ساده شده و شکسته شده حیوانی و گیاهی است، آنچه که امروز در دنیای هنر و نقد هنری به عنوان انتزاع، تخریب و دفرمه در سبک های هنری می‌شناسیم و آثار بزرگان هنر را با استناد به این عوامل ارزش یابی می کنیم و از آنها در قالب هنر مدرن یاد می‌شود.

قالی و شال سیستان در هزاره‌های گذشته تا امروز در وجود خود شکلی اعلا و ارزنده دارد نه تنها قالی و شال این دیار بلکه دیگر نقوش و آثارشان همچون نقوش شکل گرفته بر سینه سفال‌هایشان. زیرانداز تاریخی یا کهن، میانی و نو سه نوع زیرانداز سیستانی هستند.‌ قالی کهن سیستان به بافته های سکایی می‌پیوندد و دارای گره ترکی است که نشانه‌ای از کهن‌ترین قالی جهان یعنی فرش پازیریک است.

حصیر بافی، خولک بافی، سیس بافی

حصیر بافی، سیس بافی، خولک بافی و یا خلک بافی، هنری که قدمتی طولانی، به درازای تاریخ شهر سوخته و دریاچه هامون دارد و در میان مردمان سیستان و بلوچستان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این هنر در منطقه ی سیستان با گویش (خولک بافی) و در بلوچستان با گویش (تگرد) تلفظ می شود که از نظر نوع مواد ساخت نیز با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. خولک از ساقه های نی و تگرد از داز (برگ درختان خرمای وحشی) تهیه می‌شود.

از محصولات حصیری سیستان می‌توان سایه بان، پرده و توتن (نوعی قایق حصیری) را نام برد. سواس (صندل)، کچو (خورجین)، روپگ (جارو)، پروند (کمربند برای بالا رفتن از درخت نخل)، سمان (زیرانداز)، سفت (جانماز)، کپات(سبد کوچک) نیز از محصولات حصیری بلوچستان هستند. روستاهای حاشیه ی کوه خواجه و شهرستان زابل از مهم ترین منطقه های تولید محصولات حصیربافی در سیستان و نیکشهر، سراوان و سرباز از مهم ترین مناطق تولید این نوع محصولات در بلوچستان هستند.

سیس رشته‌هایی از الیاف است که در اطراف تنه درخت خرما می‌روید و به آن گیس درخت خرما گفته می‌شود. در سیس بافی از این الیاف برای تهیه برخی از ملزومات زندگی همچون تک(نوعی زیرانداز حصیری)، نولک (نوعی سبد دسته‌دار برای حمل علوفه و ماهی)، سوند ( نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا)، کتل ( نوعی زنبیل)، قفس (برای نگهداری مرغ)، انواع طناب و کلاهک آباژور استفاده می‌شود.