وداع با چهره ماندگار صحافی سنتی کرمان؛ استاد محمدحسین اسلامپناه

سرپرست ادارهکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان کرمان از درگذشت استاد محمدحسین اسلامپناه، پیشکسوت نامدار صحافی سنتی و صنایعدستی این استان خبر داد.
به گزارش هفت گرد، مرتضی نیکرو صبح امروز ۱۴ اردیبهشت در جمع خبرنگاران با اعلام این خبر گفت: استاد محمدحسین اسلامپناه، از چهرههای برجسته و صاحبنام در عرصه صحافی سنتی ایران، عصر روز ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ در سن ۸۸ سالگی چشم از جهان فروبست.
وی افزود: این استاد بزرگ، متولد سال ۱۳۱۶ در کرمان بود و از همان کودکی به آثار باستانی، خوشنویسی، شعر و ادبیات علاقهمند بود. او با شیوهای منحصربهفرد در صحافی کتب، به یکی از استادان شناختهشده این هنر سنتی در ایران و جهان تبدیل شد و در سال ۱۳۷۴ موفق به دریافت نشان شایستگی در مرمت کتاب و تندیس یادبود از ششمین جلسه حامیان نسخ خطی ایران شد.
نیکرو در پایان ضمن تسلیت درگذشت این استاد فرهیخته به خانواده او و جامعه هنرمندان صنایعدستی، برای روح آن مرحوم علو درجات و برای بازماندگان صبر و شکیبایی از درگاه خداوند مسئلت کرد.
محمد حسین اسلامپناه، میراث زنده کرمان
استاد محمدحسین اسلامپناه که متولد ۱۳۱۶ در شهر کرمان است از بچگی علاقه بسیاری به آثار باستانی بهخصوص ساختمان و خط داشته است شعر و ادبیات جزو علائق و هنر عامیانه (پردهخوانی، نقالی و تعزیه) از مشغولیات قدیم او بوده است. در سالهای بعد نیز پیدا کردن کتابهای گسسته و پاره به مشغولیات او اضافه شد بهطوریکه وقتی از بازار قیصریه زرگری عبور میکرد از این دست کتابها را زیاد میدید و این کتابها را میخرید و از سر و ته کتابها میفهمید که چه کتابی است، و آن را مطالعه میکرد تا به معلوماتش اضافه شود درصورتیکه نشانی از نام کتاب پیدا نمیکرد یکی، دو ماه به دنبال اطلاعاتی میرفت که بداند که توسط چه کسی نوشته شده است و این امر برایش بسیار جالب بود.
این استاد صحافی هرسال به مشهد مشرف میشد و در مرمتخانه و صحافی آستان قدس کنار دست استاد جواد از صحافان قدیم آستان قدس صحافی میآموخت.
استاد اسلامپناه کار دیگری که قبل از صحافی یاد گرفته بود، گرهسازی در تزئینات معماری بود گرهسازی، نقشهای هندسی است که بهصورت گچبری مقرنس، درودگری و آینهکاری وارد تزئینات معماری شده است و او بسیار به دنبال شیوه گرهسازی بود.
زمانی که استاد غلامرضا اصفهانی به دعوت میراثفرهنگی به کرمان آمد، او گرهسازی را از طریق این استاد فرهیخته پی گرفت.
صحافی به طریقه ضربی
او اکنون صرفاً بر روی مرمت کتابهای خطی قدیمی کار میکند، در صحافی سنتی جلد کتاب یا چرمی است، یا لاکی که نقاشی است (مثل قلمدان که نقاش باید آن را بسازد) و یا پارچه با چرم اما کار استاد، صحافی سنتی به طریقه « ضربی» است که در قدیم با داغ این کار را میکردند که حسن و عیبهایی داشت؛ اما او بهوسیله مهرههایی که دارد، با ضرب و فشار روی چرم نقش میانداخت که این طریقه صحافی، تقریباً اختراع خود او است؛ چراکه تا آنوقت چنین روشی جایی دیده نشده بود.
یکی از مهمترین خصوصیات صحافی، استفاده از چرمهای قدیمی 80 ساله است که دباغی آنها در همان زمان با دست صورت گرفته و صحافی توسط او در زمان حال نیز با دست صورت میپذیرد.
بنا به گفته استاد، در هیچ جای ایران چنین کاری انجام نمیشود، دباغی چرمها در زمان گذشته، با مواد مخصوصی مانند استفاده از ریشه بادام صورت میگرفته است، چون برای دباغی نیاز به آب زیادی بوده بنابراین کار، دباغی در شهر جوپار یا در خود کرمان که دباغخانه داشته صورت میگرفته است.
همانگونه که گفته شد چرمی که برای صحافی در این کارگاه استفاده میشود، قبلاً حدود 80 سال قبل دباغی شده، اما با این وجود چرم کاملاً نرم و خوب باقی مانده است.
در قدیم صحافی ضربی سنتی را با فشار و داغ کردن مهر انجام میدادند ولی در حال حاضر استاد اسلامپناه چرمهای قدیمی دباغی شده را مانند پارچه شسته و فشار میدهد تا آب اضافی آن خارج شود و وقتی که هنوز نم دارد با فشار و استفاده از مهر بدون حرارت نقش میاندازند. (در زمان حال نیز نقش اندازی بر روی چرم توسط داغ کردن مهرها توسط هنرمندان این فن صورت میپذیرد.)
مهرهای مورد استفاده توسط استاد اسلامپناه دارای انواع و اقسام مختلفی است، تعدادی از مهرها از جنس چوب بوده که غالب این مهرها را هنرمندان اصفهانی تهیه میکردند و تعدادی از مهرها نیز از جنس برنج است.
این مهرها ابتدا توسط زرگری که ریختهگری داشته آماده و توسط مسگر کرمانی جناب آقای مهدی صفاریان تهیه شده است، این مهرها کار دست استاد مسگر کرمانی بوده و با ظرافت و زیبایی هرچه تمامتر تهیه شده است.
برای نقش اندازی توسط این مهرها، از حرارت نمیتوان استفاده کرد و تنها از طریق پرس کردن یا فشار، نقش مهر بر روی چرم پیاده میشود. قالب و مهرها از هر جنسی که باشند در کارگاه چرم تنها توسط پرس و فشار بر روی چرم نقش اندازی میشود؛ تعدادی از کلیشهها هم جدیدتر هستند که شامل اشعاری معروف از شاعران نامی ایران، که خطاطی این اشعار توسط هنرمند کرمانی، آقای استاد رشیدی تهیه و تبدیل به کلیشه شده است.
مرحوم استاد افشار از اساتید این فن، در دیداری که با استاد اسلامپناه و نمونه کارهای او داشتند، برای استفاده از آثار خوشنویسی تزئینی بر روی جلد کتاب از او بهعنوان هنرمند این فن نام بردهاند.
یکی از هنرهای استاد ساختن گره است که نزد استاد لرزاده که اصالتاً اصفهانی است آموزش دیده است؛ بعدها استاد اسلامپناه گرههای هندسی را خود بهصورت گره اندر گره طراحی و بروی چرم پیاده میکرد، در توصیف هنر گره در گره، استاد لرزاده رباعی زیبای زیر را بیان کردهاند:
افسوس که کس محرم این راز نشد کار گره اندر گرهام باز نشد
گفتند که هفتاد و دو بطن است گره نشناخت اگر کسی گره ساز نشد