حق کودکان بر آینده زبانی در عصر دیجیتال

محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان، در یادداشتی با رویکرد حقوقی و فرهنگی هشدار می‌دهد که فضای مجازی و سلطه زبان‌های غالب، به‌ویژه انگلیسی، در حال تهدید کردن بقای زبان فارسی و گویش‌های محلی نزد کودکان ایرانی است. او مفهوم «حق کودکان بر آینده زبانی» را تشریح کرده و آن را فراتر از حق فعلی کودک بر زبان مادری، دربرگیرنده تداوم این زبان‌ها برای نسل‌های بعد می‌داند.

به گفته او، زبان صرفاً مجموعه‌ای از واژه‌ها نیست، بلکه شاهرگ هویت ملی، آینه فرهنگ و حافظه جمعی یک ملت است. کودکان نخستین وارثان این سرمایه هستند. امروز اما جریان‌های رسانه‌ای، بازی‌ها و انیمیشن‌های خارجی، و استفاده روزافزون از فینگلیش در شبکه‌های اجتماعی، کودکان را از زبان مادری و فارسی معیار دور می‌سازد. جایگزینی واژگان فارسی با معادل‌های وارداتی، کاهش کیفیت خواندن و نوشتن، و گسست ارتباط با گویش‌های محلی، نشانه‌های خاموشی تدریجی بخشی از آینده زبانی و فرهنگی ایران است.

بر اساس ماده ۳۰ کنوانسیون حقوق کودک و اسناد یونسکو، کودکان نه‌تنها حق دسترسی به زبان مادری دارند، بلکه دولت‌ها مسئولند شرایط شکوفایی زبان مادری و فرهنگ مرتبط با آن را فراهم آورند. زبان مادری نخستین رسانه شناخت کودک از جهان، شکل‌دهنده هویت و وسیله انتقال مفاهیم بنیادینی چون عدالت، همبستگی و هویت ملی است. محرومیت یا تضعیف این زبان، نقض آشکار حقوق بنیادین کودک در عرصه‌های آموزش، فرهنگ و رشد شخصیت محسوب می‌شود.

فضای مجازی؛ میدان سلطه زبانی نوین

سیدناصری فضای دیجیتال در ایران را میدان رقابت نابرابر معرفی می‌کند که زبان‌های غالب جهانی – به‌ویژه انگلیسی – در آن نقش محوری دارند، و محتوای آموزشی و سرگرمی، الگوریتم‌های پلتفرم‌های اصلی و شبکه‌های اجتماعی کودکان را به مصرف‌کنندگان زبان بیگانه بدل می‌سازد. این روند، فاصله گرفتن تدریجی از فارسی معیار و گویش‌های بومی را به همراه دارد.

حق بر آینده زبانی؛ مفهومی فراتر از امروز

این حق به معنای تضمین تداوم استفاده از زبان فارسی و زبان‌های مادری و جلوگیری از حذف آن‌ها در نسل‌های آتی است. دولت‌ها موظف‌اند زیرساخت‌های دیجیتال و محتوای فارسی و محلی را تولید کنند، زبان مادری و ملی را به‌صورت مکمل در نظام آموزشی تقویت کنند و سیاست‌گذاری رسانه‌ای را به‌گونه‌ای پیش ببرند که زبان‌های غالب منجر به زوال زبان‌های بومی نشوند.

تعهدات ایران در پرتو اسناد بین‌المللی

ایران به‌عنوان عضو کنوانسیون حقوق کودک و اسناد یونسکو، موظف است زبان فارسی و گویش‌های محلی را نه فقط به‌عنوان میراث فرهنگی، بلکه به‌مثابه حق کودک حفاظت کند.

این مسئولیت سه بعد دارد:

• فرهنگی: پاسداری از تنوع زبانی به‌عنوان بخشی از میراث ناملموس.
• آموزشی: تضمین آموزش چندزبانه متوازن و به‌روز.
• دیجیتال: تولید پلتفرم‌ها و محتوای بومی رقابت‌پذیر.

بی‌توجهی به آینده زبانی کودکان، فقر هویتی، بحران فرهنگی، وابستگی به الگوهای بیگانه، و افزایش نابرابری آموزشی را در پی دارد. کودکی که از زبان مادری یا ملی خود جدا شود، دچار بحران هویت می‌شود و امکان رشد عمیق فرهنگی‌اش محدود خواهد شد.

سیدناصری چند مسیر عملی پیشنهاد می‌کند:

• سیاست‌گذاری زبانی هوشمند: اجرای برنامه‌های ملی برای تقویت فارسی و گویش‌های محلی در فضای دیجیتال.
• تولید محتوای جذاب: انیمیشن، بازی و کتاب دیجیتال برای کودکان به زبان فارسی و محلی.
• حمایت از استارتاپ‌های بومی: پشتیبانی از کسب‌وکارهایی که محتوای کودک‌پسند فارسی تولید می‌کنند.
• آموزش چندزبانه: ایجاد تعادل میان زبان ملی، مادری و زبان خارجی.

او در پایان هشدار می‌دهد که اگر اقدام فوری صورت نگیرد، آینده نه تنها شاهد خاموشی زبان‌ها و گویش‌ها، بلکه خاموشی بخشی از هویت جمعی و فرهنگی ایران خواهد بود. کودکان باید فردا را به زبانی سخن بگویند که امروز در خانه، مدرسه و جامعه جاری است؛ زبانی که به ریشه‌های این سرزمین پیوند دارد. انتخاب با جامعه امروز است: آیا کودکان رؤیاهای خود را به زبان بیگانه خواهند گفت یا به زبان ریشه‌دار ایران؟ این پرسش، مسئولیت اخلاقی، حقوقی و ملی همه را یادآور می‌شود.