سناریوی مرگ تدریجی در باغستان قزوین

چند سالی است که وعده‌های مسؤولان برای احیا و حفاظت، گوش باغستان قزوین را پر کرده است، اما زمان عمل که می‌شود به نفع توسعه شهری امضای تخریب و از بین بردن آن را روی کاغذ می‌آورند.

«قزوین شهری محصور در درختان و باغ‌های بزرگ که همچون نگینی در وسط باغ‌ها می‌درخشد.» این جمله را «پیانزو دل لاواله ایتالیایی» در ۱۰۲۵ هجری قمری زمانی که مهمان شاه‌عباس بود، در توصیف قزوین گفت، اما این روزها آن‌قدر این جمله غریب به نظر می‌آید که اگر پیانزو زنده بود و امروز گشتی در قزوین می‌زد دیگر چنین عقیده‌ای نداشت.

هر چند از زمان پهلوی با کشیدن خط راه‌آهن بخشی از باغستان از بین رفت و شهر به سمت شمال شهر گسترش پیدا کرد، اما بیش از یک دهه است که این باغستان حال خوشی ندارد و هر روز به بهانه‌های مختلف تکه‌ای از این منطقه سبز و درختانش جای خود را به کارخانه‌ها، کارگاه‌های تجاری ـ اداری، قبرستان، جاده‌ها، خانه‌ها و … می‌دهند، بی‌آنکه به عواقبش فکر کنند. جالب‌تر آن‌که همزمان با تعرض به جان باغستان، از آماده‌سازی پرونده آن برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو خبر می‌دهند.

در طول این سال‌ها از استانداری تا نماینده ولایت فقیه، نماینده مجلس و دیگر مسؤولان کشور بارها اخطار زوال باغستان سنتی قزوین را داده و احیا و حفظ آن خواستار شده‌اند. از سوی دیگر، برنامه‌های توسعه راهبردی شهر (CDS) و طرح‌های ویژه باغستان، حفظ باغستان را محور کلیدی توسعه شهر قزوین می‌دانند. در ۱۰ سال گذشته طرح‌های مطالعاتی و ساماندهی متعددی روی باغستان انجام شده و بر ارزشمندی و ضرورت حفظ آن تأکید شده، به طوری‌که در سال ۹۴ شورای عالی معماری و شهرسازی ایران در راستای حفظ باغستان مصوبه‌ای صادر کرده و هرگونه تغییر در ۲۵۰۰ هکتار باغستان سنتی را ممنوع کرده است، اما در عمل به‌جای حفظ باغستان اقداماتی در راستای تخریب آن شکل گرفته است. در تازه‌ترین مورد مجوز تخریب بخشی از اراضی باغستان به انگیزه احداث مجتمع اداری ـ تجاری ۱۲ طبقه صادر شده و در خبرها آمده که مدیرکل میراث فرهنگی قزوین نیز یکی از موافقان و امضاءکنندگان اصلی این تغییر کاربری در کمیسیون ماده ۵ بوده است.

شهرداری سال ۹۳ درست سه ماه پس از آن‌که باغستان ثبت ملی شده بود، خواستار خروج این اثر از ثبت شده بود. همان زمان، یعنی سال ۹۳ کمیسیون ماده‌ ۵ و اداره‌کل راه‌ و شهرسازی استان قزوین با تصویب طراحی در راستای ساماندهی یک بلوار، کمر به نابودی بخشی از این باغستان می‌بندد و حتی دو روز پس از اعلام مخالفت رسمی مدیرکل وقت میراث فرهنگی قزوین با این طرح، این اداره ابلاغیه‌ رسمی به شهرداری این شهر می‌فرستد تا بلوارسازی را اجرایی کنند.

این‌ اتفاقات در حالی رخ دادند که مقام معظم رهبری در همان سال‌ تعدی به جنگل‌ها، زمین‌خواری و کوه‌خواری را جرم توصیف کرده، از دستگاه‌های مسؤول می‌خواهند تا قاطعانه با این موضوع برخورد کنند. 

جاده‌کشی، معضل اصلی باغستان 

یکی از دغدغه‌هایی که در تمام این سال‌ها تهدیدی جدی برای باغستان و درختانش محسوب می‌شده، ساخت پل‌ها و جاده‌کشی‌ها به بهانه کاهش ترافیک از دل باغستان بوده است؛ از طرح احداث پل امام رضا (ع) گرفته تا کمربندی نسیم شمال، ساخت سد لاستیکی روی رودخانه ارنجک و … در تمام مدتی که میراث فرهنگی در برابر تعرض‌ها و تخریب‌های باغستان قزوین، به عنوان یک اثر ملی سکوت اختیار کرده بود و به عقیده دوستداران میراث فرهنگی به نوعی با این طرح‌های مخرب همراهی می‌کرد،اعتراض و پیگیری دغدغه‌مندان بود که مانع از ادامه تخریب‌ها و گاه باعث توقف آن‌ها شد، اما اعتراض این دغدغه‌مندان تا کی می‌تواند به تنهایی مانع تخریب‌های بیشتر شود؟ اما با وجود این فریادخواهی‌ها امروز از این باغستان چه مانده است، همان باغستانی که اگر نبود قزوین در سیل ۹۷ جان سالم به در نمی‌برد.

سعید زارع‌پور ـ کنش‌گر میراث فرهنگی قزوین ـ نیز خیابان‌کشی‌ را معضل اصلی باغستان قزوین می‌داند که در سال‌های اخیر گریبان آن را گرفته است و در این باره می‌گوید: مدیریت شهری به دلیل ازدیاد وسایل حمل و نقل، ساده‌ترین راه را برای رفع ترافیک شهری در نظر گرفت. این در حالی است که این خیابان‌کشی‌ها غیراصولی بوده است. در این طرح‌های خیابان‌کشی، طرح کمربندی نیسم شمال است که طبق مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی قرار بوده مسیر دسترسی باغ‌دارها باشد، اما با آسفالت کردن این معبر میان‌باغی، یک راه میانبر برای تردد ماشین‌های عبوری ایجاد شد. در دوره پنجم مدیریت شهری با وجود این‌که خودشان هم اذعان داشتند اجرای طرح کمربندی نسیم شمال خارج از وظایف‌شان است، ‌ اما فاز اول این کمربندی را اجرا کردند و با بتن‌ریزیِ این میانبر و ایجاد یک کمربندی، باغستان را به دو نیم تقسیم و در دوره جدید هم فاز دوم آن را تکمیل کردند. این کمربندی آسیب‌های زیادی به باغستان وارد کرد، از جمله قطع بخشی از مسیر آبیاری باغ‌ها، اختلال در دسترسی باغ‌دارها به باغات و از بین رفتن پیوستگی باغستان.

عبدالحسین مظفری ـ معاون اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان قزوین ـ سال ۱۳۹۹ با اشاره به دستور رییس‌جمهور مبنی بر «حراست از باغستان قزوین»، ‌ اما گفته بود: باغستان توسط میراث فرهنگی ثبت ملی شده است و با توجه به این امر، میراث فرهنگی بیشترین و مهم‌ترین نقش را در حفظ باغستان دارد. همچنین با توجه به واقع شدن باغستان در حریم شهر قزوین باید استانداری و شهرداری پای‌کار آیند و برای حفظ آن کمک کنند. نگاه اداره‌کل حفاظت محیط زیست نیز کمک به حفظ باغستان سنتی قزوین است.

اکنون سوال این است که میراث فرهنگی تاکنون برای حفاظت از باغستان سنتی که در سال ۱۳۹۳ به عنوان اثر ملی ثبت شده است، چه اقداماتی محافظتی انجام داده است؟ سوالی که علیرضا خزائلی ـ مدیرکل اداره میراث فرهنگی قزوین ـ با وجود پیگیری و تماس ایسنا، ترجیح داد “فعلا” به آن پاسخ ندهد.

زارع‌پور، کنش‌گر میراث فرهنگی قزوین درباره اقدامات میراث فرهنگی برای جلوگیری از تخریب و حفاظت از باغستان اما می‌گوید: حرف مدیریت کنونی میراث فرهنگی قزوین این است که ما در چارچوب قانون اجازه نمی‌دهیم آسیبی به باغستان وارد شود، اما عملا می‌بینیم اتفاقاتی که نباید، در باغستان رخ می‌دهد و حرف‌های میراث فرهنگی هم بیشتر زیبا و مردم‌پسند است، درحالی‌که ما در عمل چیز دیگری می‌بینیم.   

 مصوبه‌ای به نفع باغستان اما در راستای تخریب آن

شکوه کرمانشاهانی ـ عضو هیأت مدیره انجمن تخصصی باغستان سنتی قزوین ـ نیز درباره نقش میراث فرهنگی در حفظ باغستان و جلوگیری و توقف تخریب‌های بیشتر گفت: متاسفانه میراث فرهنگی قزوین در دو سه سال اخیر هیچ طرح اجرایی حفاظتی برای باغستان نداشته است. دلایل محکمی که در تایید این موضوع وجود دارد، این است که اولا میراث فرهنگی اقدام مثبتی برای حفاظت از باغستان و حمایت باغداران انجام نداده و دوما در مقابل پروژه‌های مخرب در باغستان که اثر ثبت شده‌ی ملی است، ایستادگی نکرده‌ است.  

کرمانشاهانی با بیان این‌که قزوین یک طرح کنارگذر جنوبی دارد که سال‌هاست در طرح توسعه شهری مصوب شده است و از بیرون باغستان عبور می‌کند، می‌گوید: با احداث این کنارگذر مشکل بار ترافیکی قزوین حل می‌شود و دیگر به این بزرگراه‌هایی که می‌خواهند از دل باغستان عبور کنند، نیاز نیست. ما در تمام این سال‌ها درخواستمان این بوده که چرا این طرح اجرا نمی‌شود. در مصوبه‌ی آذرماه ۹۸ شورای عالی معماری و شهرسازی برای کاهش بار ترافیکی، احداث این کنارگذر راهکار اصلی شناخته شد و مقرر شد در اولویت اداره کل مسکن و شهرسازی استان قرار گیرد، اما در این دو سال و اندی که از مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی می‌گذرد، هیچ اقدام عملی در این راستا انجام نشده است و اگر هم اقدامات اداری انجام گرفته به اطلاع عموم نرسیده است.  

کرمانشاهانی نیز با بیان این‌که مهمترین مشکل باغدارها مسأله حق‌آبه باغستان است، توضیح می‌دهد: با توسعه منطقه گردشگری باراجین و ویلاسازهای بالادست رودخانه‌ها، هر روز حق‌آبه کمتری به باغستان می‌رسد و با این حال هر سال در این باغستان سه، چهار حلقه چاه آب شرب زده می‌شود.

او درباره پروژه احداث سد «لاستیکی» برای ایجاد دریاچه تفریحی روی رودخانه ارنجک و آسیب‌های آن نیز توضیح می‌دهد: این پروژه در حال حاضر با پیگیری مجدانه تشکل‌های مردم‌نهاد، توسط دادگستری قزوین متوقف شده است، اما عوارض آن هنوز گریبان‌گیر رودخانه ارنجک است. برای ساخت این سد گودبرداری زیادی انجام شده که در فصل آبیاری، آب در محل گودبرداری جمع می‌شود و همچنین مقدار زیادی شن و ماسه از بستر روخانه برداشت شده است.

او ادامه می‌دهد: باغستان در حال حاضر در کنار تمام نقش‌های حیاتی که برای شهر ایفا می‌کند، به عنوان کمربند سبزِ قزوین نیز محسوب می‌شود. در برنامه پنجم توسعه ایجاد کمربند سبز بر عهده شهرداری‌ها بود و باید برای آن هزینه می‌کرد، در حالی‌که باغداران قزوین با هزینه خودشان این کمربندسبز را حفظ کرده‌اند. در بسیاری از برنامه‌های توسعه شهری ذکر شده است که باید امتیازاتی به باغدارها داده شود. تقاضاهای باغدارها کاملا ساده و عملی‌ است، برای مثال می‌گویند امنیت باغستان در خطر است و شهرداری به جای استخدام افراد دیگر، برای حفظ این امنیت از خود باغدارها استفاده کنند.