گاندو؛ تمساح پوزه کوتاه ایرانی در خطر انقراض

گاندو‌ها تنها گونه‌ای از تمساح‌ها هستند که در ایران یافت می‌شوند، برای همین این حیوانات تبدیل به یک جاذبه گردشگری خاص در کشور شده‌اند.

زیستگاه تمساح‌های پوزه‌کوتاه در ایران تنها در بخش بلوچستان استان سیستان و بلوچستان و بیشتر در منطقه مَکُران و منطقه حفاظت شده باهوکلات، سرباز، سد پیشین و رودخانه کاجو قرار دارد. گاندو‌ها در لیست وضعیت بقا، در گروه حیوانات آسیب‌پذیر قرار دارند و با توجه به خشکسالی‌های چندین سال اخیر استان سیستان و بلوچستان شرایط زندگی آن‌ها در معرض خطر بیشتری قرار گرفته است.

در زمینه حفاظت از تمساح پوزه‌کوتاه که به دلیل شرایط اقلیمی در خطر انقراض گرفته، پایگاه خبری هفت‌گرد، گفت‌وگویی داشته است با خانم آبتین، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان پژوهان آراشید مکران که به همراه تیمی متخصص، مزرعه پرورش گاندو را تاسیس کرده و اداره می‌کنند.

آبتین، ابتدا درباره دلیل ایجاد این مزرعه برای هفت‌گرد، چنین توضیح می‌دهد: تمام کشورهایی که گونه‌های جانوری در حال انقراض دارند، در پی ایجاد شرایط مطلوب برای حفظ و پرورش این گونه‌ها هستند. چون شرایط طبیعت و محیط زیست با توجه به وضعیت فعلی و روندی که در پیش است، به اندازه کافی برای ادامه نسل آنها مناسب نیست. در کشور ما یکی از این گونه‌های در معرض خطر انقراض، تمساح پوزه‌کوتاه یا همان گاندو هست. در ایران، سیلاب‌های سطحی سالانه به‌خصوص در فصل تولید مثل و خشک شدن برکه‌های طبیعی که محل زیست این تمساح هست، متاسفانه این گونه را در معرض انقراض قرارداده است. در طی سال‌ها، در زمینه محیط طبیعی این گونه بررسی‌های تئوریک و مطالعات متعددی انجام شده، مقالات مختلف و نیز تالیف کتاب‌های مرتبط در این زمینه توسط تیم کاری شرکت پژوهان آراشید مکران انجام گرفت و در نهایت تصمیم گرفتیم برای حفظ این گونه وارد عمل شویم. و مزرعه تشکیل و پرورش کروکودیل را راه‌اندازی کردیم. تقریبا هدف تمام اینگونه مزارع در دنیا، برای گونه‌های در معرض خطر انقراض و حفاظت شده، تکثیر و پرورش این گونه، رسیدن به هدف نزدیک کردن تولید مثل این گونه به صد در صد است. متاسفانه به دلیل شرایط نامناسب طبیعت و اقلیم و خطرهایی که این گونه را تهدید می‌کند؛ شرایط مانند کم‌آبی و بی‌آبی و سیلاب‌های فصلی تمام تخم‌هایی که تمساح پوزه کوتاه در این فصل می‌گذارد یا با سیلاب‌ها از بین می‌رود و نوزادانی که اگر  زنده بمانند، با خطرات مختلفی از لحظه خروج از تخم مواجه هستند؛ توسط جانوران دیگر و خود تمساح‌ها خورده شده و یا با کمبود منابع غذایی مواجه می‌شوند.

آبتین در مورد مراحل آغاز به کار می‌گوید: مطالعاتی که انجام دادیم ثابت کرد که در طبیعت تقریبا ده درصد امید به ادامه نسل گاندو وجود دارد. از این ده درصد نوزاد هم تعدادی از بین می‌روند. و با این شرایط اقلیمی بیش از دو صد نمی‌توانند وارد طبیعت شوند. ولی ما در مزرعه پرورشی این عدد را به 90 درصد رسانده‌ایم. یعنی 90 درصد تخم‌هایی که حیوان در هر لانه می‌گذارد تبدیل به نوزاد می‌شود و ما در همان لحظه‌های اول نوزادان را تفکیک می‌کنیم و اجازه نمی‌دهیم تمساح‌های دیگر به آنها نزدیک شوند.

نوزادان نارس را هم در شرایط طبیعی دما و رطوبتی قرار می دهیم و کمک می‌کنیم زنده بمانند. در این مزرعه با این گونه کاملا به‌صورت طبیعی برخورد می‌شود. تا کمترین تعداد هدر رفت برای تخم‌ها اتفاق بیفتد. با این روش تا به امروز بیش از چهل سر نوزاد تمساح به دست آمده که این جدای از لانه‌های دیگری هست که هنوز تخم در آنها وجود دارد. این میزان برداشت برای جمعیت این گونه یک رکورد است و با تخمین جمعیت طبیعی می‌توانیم بگوئیم ما در مزرعه، نزدیک به یک پنجم جمعیتی که از این گونه در طبیعت هست در طول سال اول توانستیم تولید کنیم. اگر همین روند را ادامه دهیم، همه نگرانی‌های ما در مورد انقراض این گونه از بین خواهد رفت. و ما یک جمعیت پشتیبان در مزرعه فراهم می‌کنیم.

نگهداری و پرورش گاندو دلیل خاص دیگری هم دارد؟

آبتین توضیح می‌دهد: وجود این مزرعه از یک جهت دیگر هم حائز اهمیت است و آن ایجاد بانک ژن مناسب از تمساح پوزه‌کوتاه است. پس مزرعه دو هدف دنبال می‌کند اول تکثیر و پرورش گاندو و دوم ایجاد یک بانک ژنی به‌عنوان پشتیبان برای حفاظت از این گونه در معرض انقراض. بنابراین فعلا موضوع انقراض کاملا منتفی شده و امیدواریم با ادامه همکاری‌ها و جذب حمایت‌ها در سطح ملی و بین‌المللی به‌جایی برسیم که این‌گونه را به طور کامل از خطر انقراض نجات دهیم.

آیا برنامه‌ای برای رهاسازی نوزادانی را که در این مزرعه تولید می‌شوند، دارید؟ فعلا این گونه‌ها را در طبیعت رهاسازی نمی‌کنیم، چون شرایط طبیعت و اقلیم ما مناسب نیست. ولی اگر زمانی جمعیت طبیعت نیاز به ترمیم داشته باشد البته با برنامه‌ریزی‌های علمی و هدفمند، تعدادی از نوزادان را می‌توان در زمان و مکان مناسب از نظر اقلیمی، رهاسازی کرد.

اساسا چطور شد به این کار علاقه‌مند شدید و سرمایه شروع به کار چگونه تامین شد؟

آبتین که خود نویسنده کتاب «گاندو تمساح ایران» است، در پاسخ به این پرسش چنین توضیح می‌دهد: جمعیت تمساح و کروکودیل در تمام کشورهایی که این گونه‌ها را دارند حفاظت شده است و این کشورها وارد کار تکثیر و پرورش شده‌اند. ما هم با استفاده از تجربیات کشورهای دیگر و نیز با مشارکت بخش خصوصی در منطقه آزاد چابهار، وارد این پروسه شدیم و مجوزهای لازم را از سازمان حفاظت از محیط زیست گرفتیم.  تیم کاری ما هم شامل کارشناسان محیط زیست و مدیریت حیات وحش هستند که در این مورد هم دانش کافی را در زمینه کروکودیل دارند. در ایران تنها جایی هم که به‌صورت بومی در این زمینه فعالیت می‌کند منطقه جنوب شرق استان سیستان و بلوچستان است که جمعیت گاندوها نیاز به محافظت داشت. البته لازم به ذکر است که در پروسه تاسیس و ادامه کار این مزرعه، منطقه آزاد چابهار در زمینه سرمایه‌گذاری کاملا با ما همکاری کرده و می‌کند.

او در مورد هدف نهایی و انتظاری که در نهایت از این مزرعه و نتایج آن دارد می‌گوید: هدف نهایی ما این است که جمعیت گاندو را افزایش بدهیم. ضمن اینکه چون شرکت ما دانش‌بنیان هست و براساس موضوعات دانش‌بنیان فعالیت می‌کند. شرایط لازم را برای این فعالیت کاملا فراهم کرده است. مثلا در مورد منابع آبی ما در چابهار به‌شدت دچار کمبود هستیم. به همین دلیل مخازن آبی لازم را در مزرعه تعبیه کردیم تا آب مورد نیاز برای تمساح‌ها همیشه آماده باشد. بنابراین هزینه‌های بیشتری متحمل می‌شویم تا بتوانیم شرایط پایداری برای این گونه در مزرعه ایجاد کنیم. و تامین مواد تغذیه‌ای و نوزدان نارس و ایجاد دما و رطوبت به‌صورت گلخانه‌ای هزینه‌های مضاعفی دارد و طبیعی است که به حمایت‌های بیشتری نیاز داشته باشیم.

آبتین با اشاره به مردم بومی این ناحیه، که گاندو را حیوان مقدسی می‌دانند، به مسئله مهم آموزش اشاره می‌کند. او می‌گوید مردم برای بازدید به مزرعه می‌آیند و ما شرایطی فراهم کردیم و کارگاه‌هایی گذاشتیم برای آشنایی با این گونه. به‌خصوص برای دانش‌آموزان. البته همانطور که اشاره شد، گاندو برای جوامع محلی و بومی، موجود مقدسی است و نشانه پرآبی است و مردم بومی معمولا به گاندو هیچ آسیبی نمی‌رسانند و به‌شدت در حفظ و نگه‌داری آن حساس هستند و اگر در جایی گاندویی ببینند با مسئولان محیط زیست تماس می‌گیرند و  یا از محیط‌بانان می‌خواهند که بیایند و تمساح را نجات بدهند؛ چون معتقدند هر جا تمساح هست آب هم هست و اگر تمساح را از بین ببرند دچار خشکسالی خواهند شد.

با این تفاصیل پس چرا گاندو در معرض خطر انقراض قرارگرفته است؟

آبتین در پاسخ به این سوال به مشکلات اقلیمی اشاره می‌کند: تمساح پوزه کوتاه ایرانی، نه به دلیل شکار، بلکه به دلیل تخریب زیستگاه و از بین رفتن اقلیم مناسب و بروز خشکسالی در حال انقراض است. پس ضروری است که فرزندان و نسل جوان هم به اهمیت این گونه پی ببرند و با لزوم حفاظت آن آشنا شوند. مردم باید اطلاعات لازم را در مورد گاندو داشته باشند.

این اطلاعات شامل چه مورد مهمی است؟

آبتین می‌گوید: برخی از مردم در شهرهای دیگر مثل تهران، علاقه به نگهداری حیواناتی از این نوع دارند. اما باید توجه داشت که این حیوان، تربیت‌پذیر نیست. یعنی نمی‌تواند یک حیوانی خانگی باشد. اما متاسفانه برخی بدون این‌که در این مورد آگاهی داشته باشند گاهی آن‌را به‌عنوان حیوان خانگی یا صید می‌کنند یا از قاچاقچی‌ها می‌خرند که ممکن است خطرات جانی برای آنها داشته باشد. این حیوان مانند سگ و گربه با انسان ارتباط برقرار نمی‌کند و تنها کاری که می‌توان در مورد آن انجام داد تغذیه حفاظت‌شده است. این آگاهی‌بخشی به مردم و جوامع محلی نیاز به همکاری و مشارکت دستگاه‌های مرتبط دارد. ما مشارکت منطقه آزاد چابهار و محیط زیست را داریم ولی انتظار داریم سازمان‌هایی مانند گردشگری و جهاد و وزارت نیرو و تمام دستگاه‌هایی که مرتبط هستند با مواردی که منابع ما به آنها متصل هستند با ما همکاری بیشتری داشته باشند.