گشت‌وگذار در هفت باغ ایرانی که به ثبت یونسکو رسیده‌اند
آیا تا به حال فکر کرده‌اید تا قبل از آنکه چیزی به نام پارک در شهرها ایجاد شود، ما ایرانی‌ها چه می‌کردیم و فضاهای سبز شهری ما چگونه بود؟ از 3500 سال پیش، ایرنیان باغ‌های عجیبی ساختند که اینک در جهان به «باغ ایرانی» مشهورند.
امروز در هفت‌گرد میزبان مشهورترین باغ‌های ایرانی خواهیم بود. باغ‌هایی که با وجود محصور بودن، هنر و ذوق ایرانی را به جهان نشان دادند و بهعنوان الگوی باغ‌سازی در اروپای مدرن شناخته می‌شوند. اگرچه باغ یا پردیس در زبان فارسی به معنای فضای محصور شده است، اما این باغ‌ها رنگ‌وبویی از طبیعت و هنر ایرانی دارند و حس امنیت و آرامش را به مخاطبان خود عرضه میکنند.
در معماری ایرانی دو نوع باغ داریم، کوشک -باغ و کاخ- باغ که هرکدام از آنها در شهرسازی‌ها و خانه‌های ایرانی به‌خوبی استفاده می‌شدند تا روح طبیعت در محل زندگی جریان داشته باشد؛ در واقع می‌توان در طراحی و ساختار باغ ایرانی شاهد ادغام انسان و طبیعت در یکدیگر بود. آب تحت تأثیر آیین زرتشتی در زمان ساسانیان اهمیت پیدا کرد؛ از این رو در طراحی باغ‌ها می‌توان شاهد تأکید بیشتر بر فواره‌ها و حوضچه‌ها بود.
بعد از اشغال اعراب جنبه زیبایی‌شناختی باغ بیش از پیش مورد اهمیت قرار گرفت و سعی بر آن بود تا آنها تمثیلی از بهشت باشند. در فارسی باستان کلمه رایج امروزی باغ از واژه پارایدائزه یا پارایدائزا (Paridaiza) به معنی حصار گرفته شده است. این کلمه در سایر زبان‌های رایج در ایران بیان شد و به مرور تغییر یافت برای مثال در ایلامی (پرتتش)، عبری (پَردس)، فارسی (پردیس)، یونانی (پارادئیوس)، انگلیسی (پارادایز). تا همین چند سال اخیر واژه‌های بستان، گلستان، گلشن و بُستان در ادبیات و صحبت‌های روزمره مردم ایران استفاده می‌شد تا آنکه به زمان تجدد ایران می‌رسیم؛ درست زمانی‌که با ورود جهانگردان و درباریان غربی به ایران اساس معماری سنتی ما محو شد و سبکی به نام معماری غربی جایگزین سال‌ها تمدن و فرهنگ گشت. در ادامه باهم با برخی از باغ‌های باشکوه ایران که نام‌شان در فهرست جهانی یونسکو به چشم می‌خورد آشنا خواهیم شد، پدیده‌هایی که شاید هیچ‌گاه نظیرشان ساخته نشود.
۱.باغ «شاهزاده» در ماهان
باغ شاهزاده یکی از زیباترین باغ‌های سنتی ایرانی است که در شهر کرمان قرار دارد. در سال 2011 میلادی، این باغ در کنار دیگر باغ‌های تاریخی از ایران در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شد.
باغ شازده یا باغ شاهزاده کرمان Shazdeh Garden در نزدیکی آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی در شهر ماهان قرار دارد. از ویژگی‌های بارز باغ ماهان موقعیت آن است زیرا در دل کویر قرار گرفته و با طراحی فضای به شکل باغ- تخت بسیار دوست‌داشتنی است. در داستان ساخت باغ آمده که در دوران قاجار معمار معروف یزدی به نام ناصر الدوله اقدام به ساخت باغ در شهر ماهان کرد. از ناصرالدوله خواسته شد تا این باغ ایرانی به شیوه شیب‌دار یا همان باغ تخت، در کنار عمارت مرکزی ساخته شود. البته در سال های قبل به دلیل قرارگیری شهر ماهان کرمان در مسیر جاده ابریشم، از این منطقه خوش آب و هوا برای اتراق کاروان‌ها استفاده می‌شد.
۲.باغ «عباس‌آباد» در بهشهر
این باغ زیبا بخشی از مجموعه تاریخی و تفریحی عباس‌آباد در بهشهر است که بر فراز ارتفاعات البرز و در جنگل‌های انبوه مازندران قرار دارد. این باغ دارای معماری فوق‌العاده زیبایی است. این باغ توسط معماران دوره صفوی ساخته شده است. باغ عباس‌آباد به روش پلکانی احداث شده و از یک سو به دریا و از سوی دیگر به جنگل دید دارد.
مجموعه باغ، دریاچه و پارک جنگلی عباس‌آباد Abbas Abad Garden از زیباترین و مهم‌ترین مکان‌های توریستی بهشهرِ مازندران است؛ اما چرا باغ عباس‌آباد اهمیت زیادی دارد؟
در شمال ایران به دلیل پوشش گیاهی مناسب و جنگل کمتر به امر باغ سازی توجه می‌شد ولی باغ عباس‌آباد بهشهر مهم‌ترین باغ ایران در شمال کشور ایران و در اقلیم غیر کویری ایران محسوب می‌شود. زمان ساخت مجموعه‌ی عباس‌آباد بهشهر به دوران صفوی و شاه‌عباس برمی‌گردد. برای ساخت باغ عباس‌آباد مهندسان دوره صفوی با استفاده از تکنیک معماری دوره هخامنشی با حفر فاصله بین کوه عباس‌آباد یک صُفه یا بستر مسطح برای باغ سازی ایجاد کردند و تمام اجزای استفاده شده در باغ از درختان و تزئینات، به‌صورت قرینه انجام‌شده است. خاص‌ترین ویژگی این باغ به لوله‌های سفالی آن برمی‌گردد که مانند تاج‌محل و کاخ الحمرا از لوله‌ها برای هدایت جریان آب و ایجاد موسیقی حرکت آب استفاده کردند.
۳.باغ «فین» در کاشان
عمارت باغ فین به دوران شاه عباس اول (۹۹۶-۱۰۳۸ه. ق) برمی گردد اما برخی از منابع تاریخی قدمت این باغ را به دوران سلسله آل بویه نسبت داده اند. بنای کنونی باغ فین در دوره صفویه بنیان گذاری شده بود و در دوره‌های زندیه و قاجاریه بخش‌هایی دیگری به آن اضافه شدند.
شاید اگر ماجرای کشته شدن امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین‌شاه در سال 1852 در باغ فین کاشان Fin Garden اتفاق نمی‌افتاد، به‌ندرت با باغ و حمام فین آشنا بودیم. در کتاب‌های تاریخ نقل‌شده است که قبل از ساخت حمام و باغ فعلی در این محل، در دوران آل‌بویه باغ کهنی قرار داشت که طراحی اولیه آن توسط غیاث‌الدین جمشید کاشانی انجام شد. بعدها یک‌بار به دلیل زلزله و بار دیگر با حمله مغول باغ به‌طورکلی نابود شد؛ تا آنکه مجدد در زمان صفوی بنای کنونی حمام و باغ فین کاشان با طراحی شیخ بهایی احیا شد.
۴.باغ «دولت‌آباد» در یزد
این باغ در اواخر دوره افشاریه و در سال ۱۱۶۰ توسط محمدتقی خان بافقی که به خان بزرگ معروف بود، احداث شده است.
اگر بخواهیم یکی از منحصربه‌فردترین باغ‌های ایرانی را مثال بزنیم باید به باغ دولت‌آباد Dowlat Abad Garden یزد اشاره کنیم. علاوه بر آنکه نام خود باغ در میراث یونسکو به ثبت رسیده است، بادگیری هم در این بنا وجود دارد که با لقب بلندترین بادگیر دنیا نامش در یونسکو می‌درخشد. بادگیر عمارت با ارتفاع ۳۳/۸ متر بلندترین بادگیر خشتی شناخته‌شده در جهان است که در اواخر دوره‌ی افشاریه توسط محمدتقی خان بافقی (معروف به خان بزرگ) احداث شد.
محمدتقی خان بافقی از چهره‌های نامدار شهر دولت‌آباد و مهریز یزد است و بی‌اغراق می‌توان توسعه این دو شهر را مدیون او دانست. وی علاوه بر بنای بادگیر و احداث باغ دولت‌آباد، مجموعه‌ی قنات 5 رشته‌ای دولت‌آباد (از قنات باستانی مهریز جاری می‌شود) را نیز بنا نهاد. بنای عمارت و باغ دولت‌آباد دارای قسمت‌های مختلفی است. یک بخش اندرونی شامل ساختمان هشتی یا بادگیر تابستانی، بهشت‌آیین، آب‌انبار و حرم‌سرا و بخش بیرونی شامل برج دیدبانی، کاروان‌سرا، برج و باروی اطراف عمارت است.
۵.باغ اکبریه در بیرجند
یکی دیگر از باغ‌های زیبای ایرانی که نامش در لیست یونسکو ثبت‌شده است، باغ اکبریه Akbarieh Historical Building & Garden در شهر بیرجند قرار دارد که وسعتش چیزی بالغ بر 3 و نیم هکتار است. کارشناسان، زمان ساخت باغ را به چهار دوره‌ی زندیه، قاجاریه، پهلوی و بعد از انقلاب تقسیم میکنند. در هرکدام از دوره‌ها به دلیل اهمیت این بنا در شهر بیرجند تغییرات زیادی بر چهره و پیکره ساختمان کوشک و باغ ایجاد شد. اما داستان باغ اکبریه چیست؟
شهر بیرجند بهعنوان نخستین شهر ایران که دارای سیستم بنگاه آبلوله‌ی قدیمی و وسیع است، شناخته می‌شود. در زمان حکمرانی زندیه، بیرجند یکی از شهرهای استراتژیک استان خراسان بزرگ شناخته شد. پس از آنکه ارگ بهارستان کاربرد دولتی و نظامی پیدا کرد، حاکم محلی (علی‌اکبر خان خزیمه) دستور احداث بنایی زیبا و باشکوه در کنار قنات شهر و در دامنه کوه باقران را داد تا هم بتواند قدرت خود را به رخ دیگران بکشد و هم از قنات مهم شهر حفاظت کند. در آن زمان عمارت دوطبقه‌ای ساخته شد که طبقه‌ی اول آن مخصوص خدمه و میهمانان عمومی و طبقه‌ی دوم ویژه‌ی زندگی و دیدارهای خصوصی حاکم بود. به‌مرور در دوران قاجار و پهلوی بناهای مختلفی به مجموعه‌ی باغ اکبریه اضافه شدند. این بنا در سال‌های اول انقلاب تا اواخر سال 1375 به حال خود رها شد اما در همین سال در طی تلاش‌های انجام‌شده به ثبت میراث ملی ایران و یونسکو درآمد. قسمت‌های مختلف باغ شامل ورودی مقرنس‌کاری شده، عمارت اصلی، فضاهای خدماتی، سه ورودی ساختمان عمارت، اسطبل و محوطه باغ است.
۶.باغ «ارم» در شیراز
بنای این باغ به دوره سلجوقیان نسبت داده شده و یکی از زیباترین باغ های ایرانی است که نه تنها گردشگران داخلی را مجذوب خود می کند بلکه گردشگران خارجی نیز برای بازدید از باغ ارم به شیراز سفر میکنند.
بی‌تو اگر به سر شدی زیر جهان زبر شدی
باغ ارم سقر شدی بی‌تو به سر نمی‌شود
اگرچه تاریخ دقیقی از زمان احداث باغ ارم شیراز Eram Garden در دست نیست اما طبق سفرنامه‌های نوشته‌شده باغ در قرن 10 و 11 هجری رونق بسیاری داشته و داستان‌های زیادی در خصوص باغ اِرَم و علت ساخت آن نقل‌شده است. بر اساس اسناد تاریخی معتبر، این باغ در دوران سلجوقیان و به دستور سلطان سنجر احداث شد اما این پایان کار نبود و در اعصار بعد، حاکمان شیراز به مرمت قسمت‌های مختلف آن پرداختند.
کمی در تاریخ به جلو حرکت می‌کنیم تا به دوران قاجار برسیم. در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار این باغ جزو املاک سلطنتی شد و در اختیار حاکمان شیراز قرار گرفت و عمارتی دیگر توسط حسین علی‌خان نصیر الملک در آن پی‌ریزی شد.
دو ویژگی منحصربه‌فرد باغ ارم شیراز تنوع پوشش گیاهی و نوع معماری آن است. در معماری باغ چهلستون از سرستون‌های تخت جمشید، سبک معماری زندیه در ساختمان عمارت و در تزئینات ساختمان از نقاشی‌های شاهنامه فردوسی و کاشی‌های رنگارنگ الهام گرفته‌اند.
7.باغ «چهلستون» در اصفهان
این باغ با مساحتی حدود ۶۷۰۰۰ مترمربع در دوران سلطنت شاه عباس احداث شد و نیم قرن پس از آن در دوران سلطنت شاه عباس دوم ساختمان آن با احداث تالار آیینه، ایوان چوبی و ایوان‌های دو طرف تالار تکمیل شد. از این باغ به عنوان کاخ تشریفات و پذیرایی استفاده می‌شد.
کاخ چهلستون Garden Chehel Sotoun که در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، نمونه‌ای ناب و بی‌نظیر از هنر والای ایرانی را به نمایش می‌گذارد که با نبوغ شیخ بهایی طراحی شد. این باغ در ضلع جنوب غربی میدان نقش‌جهان اصفهان به دستور شاه‌عباس اول ساخته شد تا بتواند پیوندی بین میدان نقش‌جهان و خیابان چهارباغ باشد. بر اساس اسناد تاریخی، شاه‌عباس دوم صفوی برای اولین‌بار عمارت درونی باغ را احداث کرد تا بنایی را که جدش شاه‌عباس اول آغاز کرده بود را برای جشن تاج‌گذاری خود آماده کند.
در زمان جشن شاهی یکی از ستون‌های باغ آتش گرفت و شاه‌عباس دوم که فردی خرافاتی بود، اجازه نداد تا آتش را خاموش کنند، به همین دلیل یکی از ستون‌های باغ به‌شدت آسیب دید. پس از گذشت چند روز، کار احیای باغ از سر گرفته شد. در زمان حمله‌ی افغان‌ها به اصفهان، اکثر بناهای تاریخی شهر و به‌خصوص کاخ چهلستون آسیب فراوانی دید. جالب است بدانید بعدها در زمان قاجار و دوران فرمانروایی ظل‌السلطان (پسر ناصرالدین‌شاه) نیز بسیاری از اشیای نفیس کاخ و آینه‌کاری‌های آن برای احداث باغ عمارت مسعودیه به تهران منتقل شدند.
