هفت فیلم از علی حاتمی که او را به سعدی سینما معروف کرد

عباس‌ علی حاتمی (۲۳ مرداد ۱۳۲۳ – ۱۴ آذر ۱۳۷۵) کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس و تهیه‌کنندهٔ ایرانی است که او را سعدی سینمای ایران می شناسند. او فعالیت خود را در سال ۱۳۴۴ با نوشتن نمایش‌نامهٔ دیب آغاز کرد و سپس کارگردانی را با ساخت فیلم حسن کچل (۱۳۴۸) تجربه کرد.

به گزارش هفت گرد، در این شماره هفتانه به بررسی و معرفی هفت اثر سینمایی علی حاتمی می پردازیم که ادبیات اختصاصی علی حاتمی را در تاریخ سینما جاودانه کرد.

1- سوته‌دلان

سوته‌دِلان فیلمی ایرانی محصول ۱۳۵۶ خورشیدی و به کارگردانی و نویسندگی علی حاتمی، تهیه‌کنندگی علی عباسی و بازی بهروز وثوقی است.

موضوع این فیلم داستان یک خانواده قدیمی تهران را بیان می‌کند که در آن جمشید مشایخی به عنوان برادر بزرگ خانواده سرپرستی خانواده را بر عهده دارد و بهروز وثوقی برادر کوچک‌تر که دچار اختلالات ذهنی است نیز در این خانواده زندگی می‌کند او مورد عنایت برادر بزرگتر خود است.

این فیلم مانند سایر فیلم‌های علی حاتمی بر مبنای موضوعات اخلاقی است و سعی در اصلاح نگرش‌های غلط جامعه ایران در زمینه‌های مختلف اخلاقی دارد. به عنوان مثال برادر بزرگتر (حبیب) در این فیلم، شخصی درستکار و از خود گذشته‌است، اما در این خصوصیات طریق افراط را در پیش گرفته و آنقدر به برادر کوچکتر خود (مجید) پرداخته که دیگران را از یاد برده‌است و حتی در طول فیلم دیده می‌شود که اینهمه توجه او به مجید به ضرر مجید تمام می‌شود. زمانی حبیب متوجه افراط و تفریط خود می‌شود که کار از کار گذشته‌است.

این فیلم در نظرسنجی منتقدان و نویسندگان ماهنامه سینمایی فیلم به عنوان یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران انتخاب شده است.

2- حاجی واشنگتن

حاجی واشینگتن فیلمی از علی حاتمی است که در سال ۱۳۶۱ بر اساس کتابی به همین نام نوشته اسکندر دلدم در ایران ساخته شد و همان سال توقیف شد. این فیلم داستان زندگی غم‌انگیز حسینقلی خان صدرالسلطنه نخستین سفیر ایران در بلاد «آمِریک» را روایت می‌کند؛ پس باید در آمریکا ساخته می‌شد اما به دلیل مشکلات سیاسی دو کشور گروه سازنده ناچار شدند فیلم را در ایتالیا دنبال کنند. عزت‌الله انتظامی در گفتگویش با فریدون جیرانی هنگام نمایش تلویزیونی فیلم از اقامت طولانی مدت عوامل در ایتالیا (نزدیک ۵ ماه) اشاره می‌کند که فیلم با مشکلات مالی فراوان همراه بوده‌است. حاتمی فیلم نامهٔ هر سکانس را شب قبلش می‌نوشته و از زیر در بستهٔ اتاق انتظامی در هتل، به او می‌رسانده‌است.

سرانجام فیلم بعد از گذشت سال‌ها از زمان اولین نمایشش در اولین جشنوارهٔ فجر، در سال ۷۷ به نمایش عمومی درآمد. موسیقی فیلم هم توسط محمدرضا لطفی ساخته شد. شخصیت اصلی فیلم عزت‌الله انتظامی در نقش حسین قلی خان (حاجی واشینگتن) است که موقعیت کمیکش در ابتدای فیلم، هرچه جلوتر می‌رود، تراژیک تر و غمبارتر می‌شود.

3- کمال الملک

کمال الملک فیلمی ایرانی در ژانر درام،تاریخی به کارگردانی و نویسندگی علی حاتمی در سال ۱۳۶۲ است که به زندگی نقاش برجسته ایرانی، کمال‌الملک می‌پردازد.

نقش اصلی فیلم (شخصیت کمال الملک) را جمشید مشایخی بازی کرده‌است و عزت‌الله انتظامی نقش ناصرالدین شاه را برعهده دارد و مظفرالدین شاه با بازی علی نصیریان نقش‌آفرینی شده‌است. همچنین محمدعلی کشاورز نقش اتابک و داود رشیدی نقش رضا شاه را ایفا میکند.

علی حاتمی علاوه بر کارگردانی و نوشتن فیلمنامه، طراحی صحنه و لباس فیلم را هم بر عهده داشت. حسین غفوری و تورج قاسم‌لو تهیه‌کنندگان فیلم بودند. تدوین فیلم را موسی افشار انجام داد و فرهاد فخرالدینی هم موسیقی متن فیلم را ساخت. مدیریت فیلمبرداری فیلم کمال الملک به عهده مهرداد فخیمی بود. تیم بزرگی از بازیگران درجه‌یک سینما، تئاتر و تلویزیون ایران هم علی حاتمی را در این پروژه همراهی کردند. جمشید مشایخی، عزت‌الله انتظامی، محمدعلی کشاورز، علی نصیریان، داود رشیدی، پرویز پورحسینی، سیروس ابراهیم‌زاده، جهانگیر فروهر، هوشنگ بهشتی، اسماعیل محمدی، منوچهر حامدی، سروش خلیلی، اکبر دودکار و محمد ورشوچی از جمله این بازیگران بودند.

4- مادر

مادر فیلمی به کارگردانی و نویسندگی علی حاتمی محصول سال ۱۳۶۸ است که در هشتمین دوره جشنواره فیلم فجر پخش شد.

گزینه اول برای نقش محمدابراهیم عزت‌الله انتظامی بود. انتظامی تا مرحله تست گریم نیز پیش رفت اما این نقش در نهایت به محمدعلی کشاورز رسید. موسیقی فیلم ساخته ارسلان کامکار است که به همراه گروه کامکارها اجرا شد. رقیه چهره آزاد و اکبر عبدی برای بازی در این این فیلم به ترتیب سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن جشنواره فیلم فجر و سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش دوم مرد جشنواره فیلم فجر و عبدالله اسکندری، سیمرغ بلورین بهترین چهره پردازی را دریافت کردند. اکرم محمدی، فریماه فرجامی و محمدعلی کشاورز نیز نامزد دریافت جایزه از جشنوارهٔ فجر شدند. هنگام درگذشت رقیه چهره آزاد؛ روزنامه‌ها، نقل قولی از نقش غلامرضا (اکبر عبدی) را در فیلم، در تیتر خود نوشتند: «مادر مرد. از بس که جان ندارد.»

5- دلشدگان

دلشدگان فیلمی در ژانر درام تاریخی به کارگردانی علی حاتمی محصول سال ۱۳۷۰ است. حاتمی نه تنها کارگردان این فیلم، بلکه نویسندهٔ فیلم‌نامه، تهیه‌کننده و طراح صحنهٔ آن نیز بوده است.

فیلم برداشتی آزاد و شخصی از سه داستان واقعی در زمان قاجار است که در آن گروهی از نوازندگان سازهای ایرانی برای پر کردن صفحه موسیقی به خارج از کشور سفر می‌کنند. نخستین داستان به سفر نوازندگان مشهور موسیقی ایران به شهر پاریس در سال ۱۲۸۶ خورشیدی در دوران محمدعلی‌شاه قاجار به سرپرستی آقاحسینقلی برای ضبط صفحه موسیقی مربوط می‌شود. دومین داستان نیز سفر گروهی از هنرمندان برای ضبط صفحه به شهر لندن با پشتیبانی یک بازرگان ارمنی به نام هامبارسون است که پس از بازگشت از لندن میان وی و هنرمندان مشکلاتی به‌وجود می‌آید و قرارداد ضبط فسخ می‌شود. سومین داستان نیز سفر گروهی دیگر از موسیقی‌دانان به همین منظور به شهر تفلیس در سال ۱۲۹۳ خورشیدی است. سفر سوم در دوران احمدشاه قاجار رخ می‌دهد. در این سفر حسین طاهرزاده، ابوالحسن اقبال‌آذر، درویش‌خان، باقرخان رامشگر، و عبدالله دوامی همراهان سفر هستند که معروف است درویش‌خان برای هزینه‌های این سفر خانه خود را گرو بانک گذاشته‌است. آثار ضبط شده در این سفر به سبب وقوع جنگ دوم جهانی به‌طور کامل به ایران نمی‌رسند.

6- کمیته مجازات

کمیته مجازات فیلمی است از علی حاتمی که در اسفند ۱۳۷۷ بر پرده سینما به نمایش درآمد. این فیلم، خلاصه قسمت‌هایی از سریال هزار دستان است که به صورت فیلم سینمایی درآمده است.

این فیلم برداشتی آزاد از فعالیتهای «کمیته مجازات» در سالهای پایانی دوره قاجار است.

به هنگام پادشاهی احمد شاه قاجار، ابوالفتح میرزای صحاف که به همراه همسر و فرزندش اصلان از تبریز به تهران آمده و عضو انجمن مجازات است، با جذب رضا، تفنگچی معیر الدوله، نقشه‌ای برای ترور شخصیت‌هایی را که از دیدگاه انجمن خائن به میهن هستند می‌کشند. ابوالفتح همسر و فرزندش را راهی ولایت می‌کند و به دستور او اسماعیل خان، رئیس سازمان غله را که به انگلیس غله صادر کرده‌است و سبب کمبود غله و نان در کشور شده‌است، ترور می‌کند.

پس از چندی، شبی رضا که در می‌خوارگی زیاده روی کرده، اسرار انجمن را نزد شعبان استخوانی فاش می‌کند و درگیری شعبان و همراهانش با او سبب می‌شود دریابد که شعبان نیز از آدمهایی است که انجمن ازشان استفاده می‌کند. ترور دوم را رضا با حضور در مجلس زنانه، هنگام سخنرانی متین السلطنه، مدیر روزنامه عصر جدید و مخالف سرسخت انجمن مجازات انجام می‌دهد. نوبت به ترور خان مظفر، عامل اصلی استعمار در ایران مشهور به هزاردستان که می‌رسد، او با پرداخت وجهی برای کمک به انجمن جان خود را می‌خرد.

ترور سوم را شعبان با کشتن کفیل شعبه تأمینات در سلمانی انجام می‌دهد. ابوالفتح به رضا خبر می‌دهد که او به دلیل فاش کردن اسرار انجمن، خود باید به دست شعبان کشته شود. ابوالفتح به دلیل همسو شدن انجمن با هزاردستان، از آن جدا می‌شود و رضا نیز با حیله‌ای شعبان و همراهانش را به ته چاه می‌فرستد و خود تهران را ترک می‌کند.

7- طهران روزگار نو

طهران روزگار نو یک فیلم بر پایهٔ سریال هزاردستان ساختهٔ علی حاتمی است که واروژ کریم‌مسیحی ۳ سال پس از درگذشت علی حاتمی آن را به‌صورت یک فیلم سینمایی ۹۰ دقیقه‌ای تدوین کرد.

قبل از شهریور ۱۳۲۰، رضاشاه امر به سرشماری می‌کند. او در تنها سفر خارجی‌اش (به ترکیه) دریافته که آتاتورک نفوس ترکیه را از همین طریق می‌داند. شیوهٔ سرشماری متفاوت است: همه باید در خانه‌ها باشند تا سرشماری درست از کار در بیاید. عده‌ای از عوامل نظمیه از این خلوت و قرق بهره می‌گیرند و یک جواهرفروشی را در لاله‌زار غارت می‌کنند. غافل از این که قطعه‌ای از جواهرات عروس خان مظفر در میان جواهرات سرقت شده‌است. خان مظفر، رئیس نظمیه را احضار می‌کند و سرپاس نظمیه چارهٔ کار را به مفتش شش‌انگشتی می‌سپارد. یافتن جواهر موجب محبوبیت شش‌انگشتی نزد خان می‌شود. با اشغال طهران در شهریور ۱۳۲۰ شیرازهٔ همهٔ امور از هم می‌پاشد و مفتش تبدیل به آدم خاصهٔ خان مظفر می‌شود. او در مأموریتی خصوصی به دستگیری مردی می‌رود که خان مظفر از جوانی به‌دنبال اوست تا در این زمانهٔ پرآشوب، هم از هنرش بهره بگیرد و هم حساب‌های گذشته را با هم تصفیه کنند.