آینده سبز ایران در گرو کاهش گازهای گلخانه‌ای
به گزارش هفت‌گرد، دفتر مطالعات زیربنایی (گروه محیط‌زیست) مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در روزهای اخیر گزارشی با عنوان «ارزیابی جایگاه محیطزیستی ایران در شاخص‌های بین‌المللی» منتشر کرده و در آن جایگاه ایران را بررسی کرده است. این درحالی‌است که بنابر این گزارش، به‌دلیل کمبود داده‌های متقن و عدم شفافیت، صحت‌سنجی نمره‌دهی‌های انجام‌شده در شاخص‌های بین‌المللی با استفاده از داده‌های ملی مقدور نیست و در این شرایط انتظار می‌رود سازمان حفاظت محیط‌زیست با همکاری دستگاه‌های اجرایی و نظارتی نسبت به رصد مستمر وضعیت محیطزیستی کشور با استفاده از شــاخص‌های کّمی و سنجش‌پذیر در قالب گزارش‌های سالیانه شفاف اقدام کند. هرچند جایگاه ایران طی سال‌های متمادی شاهد تنزل بسیاری در شاخص‌های محیطزیستی بوده، اما این رتبه امسال به نسبت دو سال گذشته بهبود یافته و از رتبه ۱۳۳ در سال ۲۰۲۲ به ۱۱۲ ارتقا پیدا کرده است.
براساس گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس، در شاخص عملکرد محیطزیستی در سال ۲۰۲۴ رتبه ایران تا حدی بهبود یافته و از رتبه ۱۳۳ در سال ۲۰۲۲ به ۱۱۲ ارتقا پیدا کرده است. در بخش سلامت انسانی کشور ایران در زیرگروه‌های بهداشت و آب شرب و مدیریت پسماند رتبه نسبتاً مطلوب‌تری را کسب کرده، اما در فلزات سنگین(سرب) رتبه بسیار نامناسب ۱۵۶ را کسب کرده است. در این بخش، ایران وضعیت بهتری نسبت به کشورهای مصر و عربستان داشته، اما یک رتبه از ترکیه پایین‌تر است. در بخش سرزندگی بوم‌سازگان، کشور ایران صرفاً در زیرگروه شیلات رتبه مناسبی(۶۳) کسب کرده است، اما در زیرگروه کشاورزی به‌ویژه نماگر عملکرد نسبی محصول وضعیت مطلوبی ندارد. در این بخش، مصر و عربستان بالاتر از ایران هستند، اما ترکیه وضعیت مناسبی ندارد. در بخش خط‌مشی اقلیمی، ایران به‌دلایلی نظیر نرخ رشد بالای انتشار گازهای گلخانه‌ای رتبه نامناسب ۱۳۲ را کسب کرده که در مقایسه با رتبه ایران در دو بخش دیگر به‌طور معنی‌داری پایین‌تر است و همین باعث تنزل رتبه ایران در شاخص کل عملکرد محیطزیستی شده است.
مقایسه سرانه ردپای بوم‌شناختی و ظرفیت زیستی در بخش‌های مختلف نشان می‌دهد ایران در بخش‌های زمین زراعی و چراگاه فراتر از ظرفیت زیستی خود ردپا دارد و در مقابل در بخش ماهیگیری و جنگل کمتر از ظرفیت زیستی خود بهره‌برداری کرده است و در وضعیت پایداری قرار دارد. مقایسه نسبت ردپای بوم‌شناختی به ظرفیت زیستی بدون احتساب ردپای کربن کشورهای دیگر با ایران نشان می‌دهد ترکیه و عربستان در وضعیت ناپایدارتری در مقایسه با ایران قرار دارند، اما مصر در شرایط پایدارتری قرار دارد.
کشور ایران در شاخص رقابت‌پذیری پایدار جهانی ذیل زیرشاخص سرمایه طبیعی، رتبه نامطلوب ۱۴۶ را کسب کرده و مصر پایین‌تر از ایران قرار گرفته است. در مقابل عربستان و ترکیه با رتبه‌های ۹۷ و ۷۳ وضعیت مناســب‌تری دارند.
در شاخص عملکرد تغییراقلیم، ایران در معیارهای انتشار گازهای گلخانه‌ای، انرژی‌های تجدیدپذیر و مصرف انرژی رتبه بسیار پایین و در سیاست‌های اقلیمی رتبه پایین را کسب کرده و در مجموع رتبه کلی ایران بسیار پایین ارزیابی شده و عربستان سعودی تنها کشوری است که در این دسته‌بندی رتبه نامطلوب‌تری کسب کرده است. در مقایسه با سال گذشته، ایران توانسته توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر خود را بهبود بخشد و به همین علت، این تنها شاخصی است که ایران در آن وضعیت مناسب‌تری داشته است. در شاخص ابتکار جهانی سازگاری نوتردام امتیاز آسیب‌پذیری پایین و امتیاز آمادگی بالا ایران را در ربع پایین سمت راست ماتریس شاخص قرار می‌دهد. درواقع، چالش‌های سازگاری همچنان وجود دارد، اما ایران موقعیت نسبتاً خوبی برای سازگاری دارد. عربستان سعودی و ترکیه نیز در ماتریس مشابه ایران در ربع پایین سمت راست قرار دارد؛ با این تفاوت که آمادگی مقابله بالاتری دارند و کشور مصر هرچند از منظر آسیب‌پذیری شرایطی شبیه ایران دارد، اما از منظر آمادگی به‌طور معنی‌داری پایین‌تر است و در ربع پایین سمت چپ ماتریس قرار می‌گیرد.
این گزارش درحالی منتشر شده که این مرکز پیش از این در برخی گزارش‌ها به بررسی عملکرد محیطزیستی ایران در سطح بین‌الملل پرداخته است. گزارش بررسی تطبیقی ساختار شاخص عملکرد محیطزیستی EPI در سال ۲۰۲۰ با تأکید بر جایگاه ایران به بررسی شاخص جهانی عملکرد محیطزیستی طی سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۲۰ با تمرکز بر جایگاه کشور ایران پرداخته و تغییر اجزا و مؤلفه‌های این شاخص را در دوره‌های مختلف مورد واکاوی قرار داده است. درنهایت، جایگاه ایران در گزارش‌های مربوطه طی سالیان مختلف بررسی شده و پس از استخراج نقاط ضعف در عملکرد محیطزیستی، پیشنهادهایی جهت ارتقای جایگاه کشور ارائه شده است. در گزارش دیگری با عنوان «بررسی شاخص‌های ملی و بین‌المللی سنجش عملکرد محیطزیستی و تحلیل جایگاه ایران» نیز ابتدا روش‌های مختلف ملی و بین‌المللی سنجش عملکرد محیطزیستی بررسی شده و سپس جایگاه ایران در شاخص‌های بین‌المللی ارزیابی شده است. در پایان این گزارش پیشنهاد شده است روش جامع ملی سنجش عملکرد محیطزیستی با شاخص‌هایی شفاف و سنجش‌پذیر ایجاد شود. علاوه‌براین، پیشنهاد شد سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌طور سالیانه براساس این روش ملی سنجش عملکرد، امتیاز محیطزیستی کشور در بخش‌های مختلف را برآورد و منتشر کند.
پیشرفت نسبی در برخی زمینه‌ها
بررسی و مقایسه جایگاه جمهوری اسلامی ایران با سایر کشورها در شاخص‌های مورد مطالعه در این پژوهش نشانگر پیشرفت نسبی در برخی زمینه‌ها نظیر جمعیت استفاده‌‌کننده از آب آشامیدنی و بهداشت، انتشار 2CO ناشی از احتراق سوخت به‌ازای کل تولید برق، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از کل انرژی کشور، وضعیت ذخایر آبزیان و… است. در همین راستا، اگرچه جایگاه کشور در موضوعاتی نظیر قرارگیری در معرض فلزات سنگین و خط‌مشی اقلیمی ارتقا یافته است، اما همچنان با وضع مطلوب فاصله فراوان وجود دارد. در سوی مقابل ارزیابی‌ها نشان می‌دهد جایگاه کشور در بخش‌هایی نظیر کیفیت هوا، مدیریت کنترل‌شده پسماندها، مدیریت و بهره‌وری منابع و تولید، جمع‌آوری، تصفیه و بازیافت فاضلاب با افت روبه‌رو بوده و نیازمند توجه بیشتر در طی ســالیان آتی است. یکی از نقاط ضعف اصلی که در شاخص‌های مختلف (شاخص عملکرد محیطزیستی، ردپای بوم‌شناختی، عملکرد تغییراقلیم) بدان اشاره شده، انتشار بالای گازهای گلخانه‌ای در کشور و فقدان برنامه‌ریزی لازم جهت کاهش انتشار طی سالیان آتی است. سهم پایین انرژی‌های تجدیدپذیر و شدت بالای انرژی، تأثیرگذاری جدی در وضعیت انتشار کشور دارد که در شاخص‌های مدیریت و بهره‌وری منابع و شاخص عملکرد تغییراقلیم مورد توجه قرار گرفته‌اند.
در بخش سرزندگی بوم‌سازگان، کشور ایران صرفاً در زیرگروه شیلات رتبه مناسبی(۶۳) کسب کرده است، اما در زیرگروه کشاورزی به‌ویژه نماگر عملکرد نسبی محصول وضعیت مطلوبی ندارد. در این بخش، مصر و عربستان بالاتر از ایران هستند، اما ترکیه وضعیت مناسبی ندارد.
از دیگر معضلات محیطزیستی کشور، آلودگی‌های کلانشهرهای کشور است که وضعیت نامطلوب کشور در مقایسه با دیگر کشورها در شاخص عملکرد محیطزیستی به‌طور واضح نشان داده شده است. مدیریت نامناسب فاضلاب و عدم‌تصفیه و رهاسازی آن به منابع آبی کشور نیز یکی دیگر از محورهایی است که در شاخص عملکرد محیطزیستی وضعیت نامطلوبی دارند. در کنار این نقاط ضعف، برخی نقاط قوت محیطزیستی نیز وجود داشته است؛ به طورمثال، ایران در زمینه وضعیت ذخایر آبزیان با ۲۴ پله صعود به رتبه ۱۷ دنیا و رتبه نخست خاورمیانه دست یافته است.
ایران در زمینه صید ترال نیز نمره قابل‌قبولی کسب کرده است. به‌نظر می‌رسد اقداماتی نظیر ممنوعیت صید ترال که به‌واسطه تلاش‌های انجام‌گرفته در مجلس یازدهم و با همراهی و پشتیبانی دولت سیزدهم انجام شد، موجب بهبود وضعیت در این شاخص شده است.
در گزارش حاضر ضمن بررسی روش‌ها و شاخص‌های مختلف ارائه‌شده طی سالیان اخیر جهت ارزیابی عملکرد و وضعیت محیطزیستی کشورها، تصویری از وضعیت و جایگاه محیط‌زیست ایران در سطح جهان و منطقه مورد ارزیابی و مقایسه قرار گرفته است. متأسفانه به‌دلیل کمبود داده‌های متقن و عدم شفافیت، صحت‌سنجی نمره‌دهی‌های انجام‌شده در شاخص‌های بین‌المللی بااستفاده از داده‌های ملی مقدور نیست. از طرفی این احتمال وجود دارد که اطلاعات و امتیازهای ارائه‌شده در شاخص‌های بین‌المللی درباره کشور ایران با صحت و دقت کافی نباشد و چه‌بسا در برخی موارد با سوگیری همراه باشد. لذا بررسی وضعیت محیط‌زیست کشور براساس شاخص‌های بین‌المللی با هدف اطلاع و آگاهی سیاستگذاران و تصمیم‌گیران گزارش حاضر نه به‌معنای تأیید کامل اینگونه امتیازدهی‌ها و رتبه‌بندی‌ها، بلکه صرفاً نسبت به روایت‌های مختلف بین‌المللی از وضعیت محیطزیستی کشور و شناخت دقیق‌تر نقاط قوت و ضعف محیطزیستی کشور است. در این شرایط انتظار می‌رود سازمان حفاظت محیط‌زیست با همکاری دستگاه‌های اجرایی و دستگاه‌های نظارتی نظیر دیوان محاسبات و سازمان بازرسی کل کشور نسبت به رصد مستمر وضعیت محیطزیستی کشور بااستفاده از شاخص‌های کّمی و سنجش‌پذیر در قالب گزارش‌های سالیانه شفاف اقدام کند. باتوجه‌به ارزیابی شاخص‌های مورد بررسی در مطالعه حاضر، می‌توان از پارامترهایی نظیر تغییراقلیم، سلامت محیط‌زیست، سرمایه طبیعی، مدیریت و بهره‌وری منابع، ردپای بوم‌شناختی و همچنین ظرفیت زیستی به‌عنوان سنجه‌های ارزیابی وضعیت کشور استفاده کرد. در راستای تعیین نماگرهای ذیل پارامترهای اصلی فوق نیز می‌توان از نمونه‌های بین‌المللی و استماع خبرگانی در حین بهره‌مندی حداکثری از ظرفیت مراکز پژوهشی کشور استفاده کرد.
منبع: پیام ما
