مثل جزیره‌ای آرام و ساکت وسط اقیانوسی پر تلاطم، محوطه دنج باغ ملی و میدان مشق درست در پر هیاهوترین نقطه تهران جا خوش کرده‌اند؛ نزدیک میدان توپخانه و در همسایگی محله بازار تهران. ساختمان‌های متعددی با معماری‌های دیدنی، این نقطه از تهران را به گردشگاهی منحصربه فرد تبدیل کرده است.

میدان مشق، محوطه‌ای بود بین میدان توپخانه و خیابان سی‌تیر کنونی، که قشون نظامی دوره قاجار در آن مشق نظامی می‌کردند. به همین دلیل به آن میدان مشق می‌گفتند. در زمان فتحعلی شاه، این مکان به عنوان نقطه‌­ی شمالی شهر شناخته شده بود و نام پادگان نظامی آن، بعدها به«عمارت قزاقخانه» مشهور شد.

عمارت قزاقخانه، یعنی هسته‌­ی اولیه‌­ی میدان مشق، در طول سال­هایی که گذشت چندین دوره ساخت و ساز را به خود دید که عمده­‌ی این ساخت و سازها و تغییرات در زمان ناصرالدین شاه قاجار و پهلوی اول صورت گرفت. از جمله‌­ی این بناها ساختمان­های کاخ شهربانی و کاخ وزارت امور خارجه و عمارت پست و … است. این محوطه که در دوره رضاشاه به عنوان باغ ملی نامگذاری شد، از اولین تفرجگاه‌های عمومی شهر تهران هم به حساب می‌آید.

محوطه میدان مشق در زمان ناصرالدین شاه سردری داشته که به «سردر ناصری» معروف بود. ناصرالدین شاه گاهی در اتاقک بالای این سردر می‌نشست و تمرین نظامی­ها در میدان مشق را تماشا می­کرد. در زمان حکومت رضا شاه، با ایجاد باغ عمومی شهر به نام باغ ملی، سردر ناصری جای خود را به سردر جدیدی به نام «سردر باغ ملی» داد.

محوطه­‌ی باغ ملی یا میدان مشق، در طول تاریخ، اتفاق­های زیادی به خود دیده است؛ «میرزا رضا کرمانی» قاتل ناصرالدین شاه، در این میدان به دار آویخته شد. اولین هواپیما در ایران، در زمان جنگ جهانی اول در میدان مشق فرود آمد. این هواپیما مدتی در میدان مشق نگه داشته شد و مردم برای دیدن آن به میدان می­آمدند. توپ مرواری لحظه­‌ی آغاز سال نو را در میدان مشق به همه خبر می­داد.

پرواز نخستین بالن در شهر، در این میدان اتفاق افتاد و شیخ فضل الله نوری در همین میدان اعدام شد. دو پسر بچه‌­ی انگلیسی در میدان مشق نمایش دوچرخه سواری می­دادند و این اولین مواجهه تهرانی‌ها با دوچرخه بود. پیش از آن کودکان و جوانان شهر در محوطه‌­ی خاکی این میدان الک دولک بازی می‌کردند. این میدان، «اولین»های زیادی را از سر گذرانده است.

رضاخان، روی دیواره‌های سردر باغ ملی

سال­های 1301 تا 1304 شمسی، سال­هایی بود که به ساختن بنای سردر جدید باغ ملی گذشت. آن زمان، رضا خان هنوز به سلطنت نرسیده و وزیر جنگ بود. روی دیواره‌­ها و اطراف سردر، نقش­هایی روی کاشی رقم خورده است که رضا خان را در لباس نظامی، تفنگ به دست و یا در حال شلیک توپ نشان می­دهد.

 این سردر زیبا، علاوه بر کاشیکاری، هنرهای دیگری مثل آجرچینی را هم به نمایش می‌گذارد و همچنین نمونه زیبایی از ریخته‌گری روی درهای بزرگ و پر نقش و نگار این دروازه به چشم می‌خورد. سردرباغ ملی خیلی زود به عنوان نماد اصلی حکومت رضاشاه تبدیل شد. باغ ملی، به عنوان اولین باغ عمومی ایرانی اندکی بعد از ساخت دروازه­ی میدان مشق در بخشی از محوطه­ی میدان ساخته شد و دروازه­‌ی میدان مشق به دروازه باغ ملی تغییر نام داد. هرچند این باغ و دار و درخت‌هایش چندان در شهر دوام نیاورد و خیلی زود ساختمان‌های تازه‌ای از جمله ساختمان‌های وزارت خارجه و ساختمان شرکت نفت و … در این محوطه ساخته شد.

عمارت قزاقخانه، هسته‌­ی اولیه‌­ی میدان مشق

قزاقخانه قدیمی‌ترین ساختمان محوطه میدان مشق است. این ساختمان محل استقرار نیروهای نظامی بود و در دوره قاجار ساخته شد. در زمان فتحعلی شاه، این مکان به عنوان نقطه‌­ی شمالی شهر شناخته شده بود و نام پادگان نظامی آن، بعدها به «عمارت قزاقخانه» مشهور شد. عمارت قزاقخانه، یعنی هسته‌­ی اولیه‌­ی میدان مشق، در طول سال­هایی که گذشت چندین دوره ساخت و ساز را به خود دید که عمده‌­ی این ساخت و سازها و تغییرات در زمان ناصرالدین شاه قاجار و پهلوی اول صورت گرفت.

چند سالی می‌شود که دانشکده‌­ی هنر، به ضلع شمالی عمارت قزاقخانه منتقل شده است. البته این اولین قزاقخانه تهران نبود و پیش از این ساختمان، قزاقخانه دیگری در خیابان جلیل آباد ساخته شده بود. قزاق‌ها در روز عاشورا سینه می‌زدند و مراسم عزاداری برپا می‌کردند و چون مارش نظامی داشتند و با نظم عزاداری می‌کردند، مردم را تحت تاثیر قرار می‌دادند. رضاخان هم در بین همین قزاق‌ها عزاداری می‌کرد. کاه و خاک به هوا می‌پاشیده و تمام مسیر را رو به عقب حرکت می‌کرد.

در تصرف وزارت امور خارجه

آنچه امروز بیش از هر ساختمان دیگری در محوطه­‌ی میدان مشق به چشم می­خورد، ساختمان­هایی است که بالای ورودی آن نوشته شده «ساختمان وزارت امور خارجه». از جمله­‌ی این ساختمان­ها کاخ شهربانی است که امروز به ساختمان اصلی وزارت امور خارجه تبدیل شده است. سرستون­های این بنا از روی معماری دوران هخامنشیان الگو برداری شده است و پله‌­های آن کاخ آپادانا را به ذهن­‌ها یادآوری می­کند. این ساختمان‌ها همگی در دوره پهلوی ساخته و به میدان اضافه شده‌اند. نمای آجری، وجه شباهتی است که ساختمان‌های وزارت خارجه با یکدیگر دارند و روی نمای آن‌ها می‌توان سراغی از کاشیکاری و یا گچبری‌ها و استفاده از ستون و پنجره‌های چوبی را دید. توپ مرواری، سوار بر چرخ‌های بزرگش در محوطه‌ی ورودی یکی از ساختمان‌های وزارت امور خارجه و در فضایی باز قرار دارد.

دیدنی‌های میدان مشق

فرصت بازدید از میدان مشق در روزهای کاری و ساعات اداری فراهم است. با ورود به این محوطه علاوه بر ساختمان‌هایی که به تصرف وزارت خارجه درآمده و همچنین بخش‌های باقی‌مانده از عمارت قزاقخانه، تعدادی موزه و عمارت تاریخی دیگر هم به چشم می‌خورد. موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک یکی از این ساختمان‌هاست. این موزه، به همت حاج حسین ملک در این میدان ساخته شده و بزرگترین مجموعه وقفی خصوصی کشور به شمار می‌رود که زیر نظر آستان قدس رضوی فعالیت می‌کند. کتابخانه این موزه در طبقه دوم، نمای خوبی به محوطه میدان مشق دارد و از پنجره‌های چوبی بلند آن می‌توان تمام این محوطه تاریخی و زیبا را دید. در این موزه علاوه بر نسخه‌های خطی، سکه‌های تاریخی، تمبرها، نقاشی‌ها و آثار لاکی و قلمدان و فرش‌های نفیس و دیگر اشیاء تاریخی و ارزشمند  دیگر به نمایش گذاشته شده است.

موزه پست

موزه­‌ی پست و ارتباطات، در ظلع شرقی سردر باغ ملی قد علم کرده است. ساختمانش متعلق به اداره کل پست تهران است و ساخت آن در سال 1307 شروع شده و در سال 1313 به اتمام رسید. در همان سال، یعنی سال سال 1313 شمسی، در طبقه‌­ی دوم این ساختمان موزه­‌ی پست شکل گرفت. در این موزه آثار و اشیای قدیمی مربوط به مبادله‌­های پستی به نمایش گذاشته می­شود. از انواع وسایل توزین کالاها گرفته تا صندوق امانات، صندوق­های پستی، مهرها و تمبرها، وسایل تحریر سنتی، اسناد و مدارک پستی قدیم و… . ساختمان موزه­ی پست هم از حیث ارزش تاریخی بنا و هم به دلیل اشیایی که در آن نگه داری می­شود دارای اهمیت است و بازدید از آن خالی از لطف نیست.

تاریخچه ایران باستان در غرب باغ ملی

موزه­‌ی ملی ایران باستان در ضلع غربی محوطه­‌ی باغ ملی و در ابتدای خیابان سی تیر قرار دارد. ساخت این موزه از سال 1313 آغاز شد و سه سالی ادامه داشت تا این که این موزه را به یکی از بزرگترین موزه‌­های جهان از نظر حجم، کیفیت و تنوع آثار تبدیل کند. معماری بنای این موزه هم با الهام از معماری طاق کسری در تیسفون شکل گرفت و خود از مجموعه‌­های دیدنی شهر است.

موزه­‌ی ملی از دو بخش مجزا، یکی مربوط به آثار متعلق به ایران باستان و دیگری آثار دوره‌­ی اسلامی تشکیل شده. قدیمی­‌ترین اشیایی که در این موزه نگهداری می­شوند تیغه­‌های سنگی مربوط به عصر حجر است. در این موزه آثاری چون منشور کورش، مجسمه­‌ی مرد ساسانی، و بخش­هایی از ستون­های تخت جمشید نگهداری می­شوند. در ضلع غربی میدان مشق هنرستان دخترانه جا خوش کرده که راه به خیابان سی تیر دارد و شما را به گذر ادیان هدایت می‌کند.