پیشینه هنر زیبای جاجیم بافی

جاجیم‌ بافی، یکی از صنایع دستی رایج در ایران است که جزو نساجی سنتی یا دست‌بافته‌های دستگاهی محسوب می‌شود و از دیرباز بین خانواده‌های روستایی و عشایر رواج داشته ‌است.

به گزارش هفت‌گرد به نقل از ارک‌توریسم، جاجیم دست‌بافته‌ای است تارنما (معمولا دارای نقوش لوزی و راه راه) که با استفاده از نخ‌های رنگین و ظریف پشمی یا پنبه‌ای یا آمیزه‌ای از این دو بافته می‌شود. جاجیم‌ها پرز ندارند و می‌توان از هر دو روی آن استفاده کرد.

رنگ‌های به کار رفته در جاجیم در ۶ تا ۸ رنگ و بیشتر از رنگ‌های سنتی و گیاهی است. جاجیم‌ها اغلب به صورت نوارهایی با عرض ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر و طول ۵۰ متر بافته می‌شوند. برای استفاده از جاجیم چند نوار کنار همدیگر دوخته می شوند تا پارچه‌ای بزرگ فراهم شود. برای بافتن جاجیم حدود یک ماه زمان لازم است.

کاربرد جاجیم:

موارد مصرفی چون زیرانداز، سجاده، پادری، رومیزی، روتختی، رویه کرسی، پشتی، رویه تکمیلی کیف و ساک و رویه مبل دارد و در کارهای تکمیلی به همراه چرم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

عشایر نیز هنگام کوچ برای بسته‌بندی و جابه‌جایی اسباب و لوازم و گاهی به‌عنوان بالاپوش گرم استفاده می‌کنند. در ایران جاجیم را بیشتر بر روی کرسی و رختخواب‌های کنار اتاق می‌اندازند یا به عنوان رختخواب پیچ روانداز و حتی روی لحاف از آن استفاده می‌کنند. حتی در برخی از خانواده‌های روستایی جاجیم را به‌عنوان چشم‌روشنی و جهیزیه نوعروسان هدیه می‌دهند.

جاجیم مناسب‌ترین چیزی بود که در قدیم روی کرسی می‌انداختند، جاجیم چیچکله‎ با ترکیبی از رنگ‌ها و نقوش لوزی داخل الوان راه راه آن در ده و شهر از همه مشهور بود. با متروک شدن کرسی زغالی، بافت و مصرف جاجیم در شهرها و حتی در شهرستان‌های دور و نزدیک نیز به فراموشی ‌رفت ولی روستائیان طبق عادت قدیمی مناسب‌ترین روانداز کرسی زمستانی را رها نساخته‌اند و پیر زن‌های دهاتی همچنان جاجیم خودشان را در زمستان و تابستان در فضای باز اطراف خانه و میدان ده و یا هر مکانی که امکان داشته باشد دراز می‌کنند و سه‌پایه مخصوص آنرا بر پا می‌دارند و جاجیم می‌بافند.

سابقه جاجیم بافی:

پیشینه نساجی در ایران به استناد آثار مکشوفه در غاری نزدیک دریای خزر به حدود ۶۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.

با توجه به کاربرد و رواج جاجیم بافی بر اساس نوع کاربرد آن در بین مردم استان و همچنین روایات نقل شده سابقه این هنر به طور دقیق مشخص نمی‌باشد.

مراکز تولید جاجیم:

در منطقه اورامان و ثلاث باباجانی، زنان جاجیم‌هایی را با نقوش متنوع و جنس مرغوب می‌بافند که در نوع خود کم‌نظیر است.

بافت جاجیم در اکثر روستاها و مناطق عشایری نیز دارای سابقه دیرینه است و به علت وجود مواد اولیه در بین دامداران و عشایر تقریبا اغلب خانواده‌ها به این فن آشنائی دارند. در استان اردبیل، منطقه خلخال، از نظر نوع بافت و میزان تولید آن، از مراکز مهم جاجیم بافی اردبیل به شمار می‌رود و جاجیم تولید شده در روستاهای شهرستان خلخال با سایر جاجیم‌ها متفاوت است. جنس نخ های استفاده شده در آن پشمی است.

در استان قزوین روستاهای مناطق الموت، روستاهای گازرخان، اویرک و علی آباد و در بوئین زهرا، دانسفهان و ضیا آباد به بافت آن می‌پردازند. متاسفانه به دلیل وجود عواملی چون کمبود مواد اولیه ارزان و در دسترس، نیروی انسانی علاقه مند به ادامه اشتغال به این حرفه و … بافت آن رو به فراموشی می‌باشد.

همچنین جاجیم بافی یکی از صنایع دستی سنتی و دیرینه فراموش شده منطقه ارسباران است که در برخی روستاهای این منطقه از جمله در روستای خداقلی شهرستان هوراند در آذربایجان شرقی هنوز هم رواج دارد.

مواد اولیه:

عمده مواد اولیه در بافت جاجیم، پشم‌های تابیده شده الوان است که در تار و پود آن به کار می‌رود. گاه به صورت دستریس توسط بافندگان تولید شده و گاه از کارخانه های ریسندگی تهیه می‌گردد. از نخ‌های پنبه‌ای در بافت پود نازک استفاده می‌شود.

ابزار و اشیاء وابسته به جاجیم بافی:

دستگاه جاجیم بافی، دارای ساختمان ساده‌ای است مشتمل بر کوجی، میخ‌های فلزی، سه پایه چوبی، نورد، تخته چوبی برای دفتین زدن، قمیش، سرند، ماکو و ماسوره.

کوجی: وظیفه آن کنترل عرض جاجیم و جدا کردن تارهای زیر و رو و ایجاد نقش است.

میخ‌های چوبی و فلزی: در انتهای دستگاه برای محکم نگه داشتن گلوله رنگی استفاده می‌شود.

سه پایه چوبی: اندازه آن به حدود یک متر می‌رسد و برای نگه داشتن کوجی کاربرد دارد.

نورد: در قسمت جلوی دست بافنده قرار دارد که پس از چند سانتیمتر بافت، پارچه بافته شده به دور آن پیچیده می‌شود.

تخته چوبی: که بلافاصله پس از هر بار عبور پود از بین تارها، به آن ضربه وارد می‌شود تا تار و پود در هم تنیده شود.

قمیش: چوب یا نی که در حین چله کشی برای جدا‌سازی تارها و حفظ ضربدر بین آنها استفاده می‌شود .

ماکو: جعبه ای لوزی شکل چوبی است که داخل آن فضایی برای قرار گرفتن ماسوره وجود دارد.

ماسوره : از جنس نی یا چوب و تازگی‌ها پلاستیکی است که نخ‌های پود بر روی آن پیچیده می‌شود.