کلیسای زور زور؛ نهمین اثر جهانی در ماکو

کلیسای زور زور یکی از کلیساهایی است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. این کلیسا در فضایی بسیار زیبا واقع شده و چشم اندازی تماشایی را پیش روی شما قرار می‌دهد. زور زور تنها بنای تاریخی ایران است که در جای اصلی خود قرار ندارد و یک بار جا‌به‌جا شده است.

زور زور کجاست؟
در نزدیکی شهر ماکو و در کنار روستایی به نام بارون، عبادتگاهی تاریخی وجود دارد که در سکوتی زیبا فرو رفته است. این بنا خودش را در دهانه دره‌ای جا کرده که رودخانه زنگی مار از آن می‌گذرد و هر تکه از آن داستان‌هایی تاریخی و رازهایی سر به مهر را در دل دارد. نامش کلیسای مریم مقدس است که با نام زور زور شهرت یافته و با چشم‌اندازی تماشایی در کنار خود، یکی از منحصر‌به‌فردترین تصاویر را برای شما به نمایش در می‌آورد.ظاهر این کلیسا بسیار ساده اما پر ارزش است؛ به همین دلیل نامش در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و به دلیل ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو، توجه جهانیان را نیز به خود جلب کرده است.

تاریخچه ساخت کلیسا
ساخت کلیسای زور زور توسط اسقف اعظم کلیسای تادئوس مقدس، به نام زکریا صورت گرفت و به یکی از مراکز تعلیمات دینی و فرهنگی و ادبی تبدیل گردید. اما برای آنکه بدانید که دلیل ساخت این کلیسا چه بوده است باید داستانی تاریخی را برایتان بازگو کنیم…
داستان این کلیسا به زمانی باز می‌گردد که پاپ، رهبر کاتولیک‌ها، تصمیم گرفت پیشنهاد قبول دین کاتولیک توسط ارامنه و قبول رهبریت پاپ بر کلیسای ارمنی را بپذیرد به شرط آنکه اروپاییان به ارامنه کمک کنند تا کلیسای ارمنی را تحت سلطه در آورده و همگان را مجاب به پیروی از کلیسای کاتولیک کند.
در آن زمان مقر رهبر کلیسای ارامنه در شهر سیس، پایتخت سیلیسیه (جنوب ترکیه) قرار داشت. به دنبال ارائه این پیشنهاد، هتوم دوم، پادشاه سیلیسیه، گروهی از درباریان وی و رهبر کلیسای ارامنه، به امید دریافت کمک از اروپاییان آن را پذیرفتند.
این تصمیم آنها موجی از مخالفت‌های مراکز مذهبی ارامنه به ویژه در داخل خاک ارمنستان را بر انگیخت و اختلافاتی را به وجود آورد. جاثلیق آناوارزتسی (عالم بزرگ مسیحی) برای دریافت حمایت از مراکز مذهبی ارامنه، هیئت‌هایی را راهیِ دِیرهای تادئوس مقدس (قره کلیسا)، داتو، بجنی، گلازور و غیره کرد تا اسقف‌های این مراکز از فرامین وی پیروی کنند. اما این دعوت‌ها نتیجه‌ای نداشت و اکثر مراکز علمی و مذهبی هیچ‌گونه همکاری از خود نشان ندادند تا اینکه اسقف وقت دیر قره کلیسا آن را پذیرفت.
وی برادر حاکم وقت ماکو بود و به واسطه قدرتی که در دست داشت توانست با اجرای فرمان جاثلیق به موفقیت‌های کوچک و زودگذری در این زمینه دست یابد. قره کلیسا حکم یک پایگاه خوب تبلیغ دین کاتولیک را برای جاثلیق داشت.
از این رو میسیونرهای پاپ فرانسیس (مبلغان مذهبی از سوی پاپ) به این منطقه اعزام شدند تا فعالیت خود را گسترش دهند. استقرار آنها در دیر با واکنش شدید ارامنه منطقه و مراکز مذهبی مختلف ارامنه ارمنستان مواجه شد و به اختلافات دامن زد.
با بروز این تنش‌ها، اسقف زاکاره یا زکریا (مسئول دیر قره کلیسا) در سال ۱۲۹۸ میلادی کار ساختن کلیسایی با عنوان مریم مقدس و ساختمان‌هایی به عنوان مرکز علمی و مذهبی، را آغاز نمود. این کار چند مزیت در پی داشت:
– با انتقال مبلغان مذهبی از دیر قره کلیسا، شدت تنش ها کاهش می یافت.
– یک مرکز علمی و مذهبی برای آموزش روحانیان تاسیس می شد تا به اشاعه کاتولیک کمک کند و به مانعی بزرگ در برابر تلاش های دو مرکز علمی مذهبی مهم ارامنه یعنی گلازور و داتو برای جلوگیری از تبلیغ کاتولیک تبدیل شود.

ساخت این کلیسا در سال ۱۳۱۴ میلادی پایان یافت و مبلغان در آن مستقر شدند. آنها توانستند به دیگران بگویند که اروپاییان خواستار کمک به آنها هستند و می توانند در نجات از دست مغولان کمک کنند؛ به شرطی که سایرین، پاپ را به عنوان رهبر کلیسای ارمنی قبول کرده و با ادغام کلیسای ارمنی در کلیسای کاتولیک موافقت کنند. با این وعده ها برخی از روحانیان ارمنی فرمانبری از جاثلیق را پذیرفتند. یکی از آنها هوانس زور زورتسی بود که از فارغ التحصیلان دیر گلازور به شمار می رفت. مسئولیت مرکز علمی مذهبی زور زور بر عهده ی وی گذاشته شد که ارتقای چشمگیر کیفیت علمی این مرکز را به دنبال آورد.
کمی بعد مبلغان سرشناس فرانسیس همچون فرا بونسیوز از اروپا به کمک وی شتافتند تا بتوانند موجبات توسعه‌ی مرکز را فراهم آورند. در سال ۱۳۱۷ میلادی پاپ دستور استقرار میسیونرهای دومینیکن در دیر زور زور را صادر کرد تا به روند اشاعه دین کاتولیک در میان ارامنه سرعت ببخشد. با این اتفاق، مسیونرهای دومینیکن موفق شدند شش مرکز دینی دیگر در مناطق ارمنی نشین آذربایجان از جمله تبریز و مراغه تاسیس کنند.
بعد از فوت هوانس زور زورتسی در سال ۱۳۳۸ میلادی این مرکز رونق خود را از دست داد و با نقل مکان میسیونرهای دومینیکن به دیر کرنا در نخجوان دیگر نتوانست به عنوان یک مرکز آموزشی به کار خود ادامه دهد. از این زمان، زور زور تبدیل به یک مرکز مذهبی شد و تا اوایل قرن ۱۷ میلادی و اوج جنگ های ایران و عثمانی به فعالیت خود ادامه داد اما از آن پس متروکه‌ای از آن برجای ماند.

جا به جایی کلیسا
بنای اولیه زور زور در دره بستر رودخانه قره سو و حدود ۵۰ متر بالاتر از سطح دره قرار داشته است. در سال ۱۳۶۶ شمسی به منظور آبرسانی به زمین‌های دشت ماکو، پروژه ای تحت عنوان سد مخزنی بارون کلید خورد. بر اساس نقشه‌های کار، کلیسا دقیقا در نقطه برپایی دیوار حایل سد قرار داشت و مطمئنا پس از اتمام کار و آبگیری دریاچه، به زیر آب فرو می‌رفت. این در حالی بود که پیش از این، عملیات خاک‌برداری تونل های انحرافی و رشته انفجارهای ساختمانی، آسیب هایی را متوجه کلیسا کرده و سلامت آن را در خطر قرار داده بود.
برای حفظ این بنای با ارزش، مدیریت اجرایی سازمان میراث فرهنگی کشور تصمیم گرفت تا کلیسا را به محلی امن انتقال دهد. به این منظور با موافقت وزارت نیرو و همکاری شرکت‌های مهاب قدس و پیماب و سازمان آب و برق منطقه‌ای، کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و متخصصین و معماران جمهوری ارمنستان دست به کار شدند و در مدت ۲۵ روز این بنا را به یک برآمدگی صخره‌ای با ارتفاع حدود ۱۱۰ متر و به فاصله ۶۰۰ متری آن نقطه انتقال دادند.
در این انتقال تمامی نکات علمی رعایت شد و لایه‌های دیوار چینی به صورت سنگ به سنگ، شماره‌گذاری شدند تا در جای درست خود قرار گیرند. از این جابه جایی به عنوان یکی از اتفاقات مهم در تاریخ نگهداری میراث فرهنگی و تاریخی کشور یاد می شود که هنوز تکرار نشده است.