جشن مهرگان

در ایران باستان جشن‌های متعددی به مناسبت‌های مختلف برپا می‌شد. یکی از این جشن‌ها که در بین ایرانیان از اهمیت بالایی برخوردار بوده، جشن مهرگان است.

معیار سنجش (نخستین) این جشن همان زمان برابری شب و روز یا اعتدال پائیزی بوده‌ است، اما در طول زمان بر اساس معیارها و ابزارهای سنجش زمان در مکان‌های مختلف زمان جشن تغییراتی داشته‌است به‌طوری که امروزه نزد زرتشتیان ایران ۱۰ مهر  تا ۲۱مهر برگزار می‌شود، اما در گاهشمار ایرانیان، گاهشمار جلالی روز مهرگان، ۱۶ مهر ماه است.

جشن مهرگان نیز مانند سایر جشن‌های ایرانی آداب و رسوم خاص خود را داشت؛ این جشن در ایران باستان در سراسر ماه، شادمانی و سرور برقرار بود و عامه و خواص در این جشن به شادی و پایکوبی و دادن هدیه به یکدیگر می‌پرداختند؛ در این ایام مردم به استقبال پاییز و مهر می‌رفتند.

امروزه نیز همچنان در بین زرتشتیان برخی از نقاط کشور مثل یزد، کرمان، اصفهان و شیراز جشن مهرگان برگزار می‌شود، در این جشن، ابتدا جلوی درب ورودی آتشکده از مهمانان با ظرف شیرینی و آینه استقبال می‌شود که از آیین‌های کهن ایرانیان است.

جشن مهرگان در شعر بسیاری از شاعران بازتاب پیدا کرده است. شاعرانی همچون فردوسی، رودكی، منوچهری، خاقانی شروانی، دقيقی، عنصری، ناصرخسرو، در دیوان خود در مورد این جشن شعر سروده‌اند.

رودکی:

ملكا جشن مهرگان آمد / جشن شاهان و خسروان آمد

جز به‌جای ملحم و خرگاه / بدل باغ و بوستان آمد

مورد به‌جای سوسن آمد باز / می به‌جای ارغوان آمد

تو جوانمرد و دولت تو جوان / می به بخت تو جوان آمد

منوچهری دامغانی:

آمد خجسته مهرگان جشن بزرگ خسروان / نارنج و نار و اقحوان، آورد از هر ناحیه

مهرگان آمد، در باز گشاییدش / اندر آرید و تواضع بنماییدش

تا وقت مهرگان همه گیتی چو زر بود / از آب تیر ماهی و از باد مهرگان

دیوان خاقانی شروانی:

من سپهرم کز بهار باغ، شب گم کرده‌ام / روز نور آیین، ترنج مهرگان آورده‌ام

عید رسید و مهرگان، باد و جنیبه بر اثر / هر دو جنیبه هم عنان در گرو تکاروی

نوروز دو اسبه یک سواری است / کاسیب به مهرگان بر افکند

آیین‌های مهرگان

آنگونه که از مجموع منابع موجود، همچون در متون باستانی و نوشته‌های مورخان و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی (مانند، ابوریحان بیرونی، جهانگیری، اسدی طوسی، هرودوت، فیثاغورس و..در آثار شاعران و ادیبان مانند حافظ، رودکی، فرخی، منوچهری، و فردوسی دریافته می‌شود، مردمان در این روز تا حد امکان با جامه‌های ارغوانی بر گرد هم می‌آمده‌اند؛ در حالی که هر یک، چند «نبشته شادباش» به همراه داشته‌اند.

در میان خوان یا سفره مهرگانی که از پارچه‌ای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود، گل «همیشه شکفته» می‌نهادند و پیرامون آن را با گل‌های دیگر آذین می‌کردند.

در پیرامون این گل‌ها، چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد نیز می‌نهادند و گونه‌هایی از میوه‌های پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به سفره اضافه می‌شد. میوه‌هایی مانند:سنجد، انگور، انار، به، ترنج، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو،  و چندی از بوداده‌ها همچون تخمه و نخودچی.

نانِ مخصوص مهرگان از آمیختن آرد هفت نوع غله گوناگون تهیه می‌گردید. غله‌هاو حبوباتی مانند: گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش، و ارزن. دیگر لازمه‌های سفره مهرگان عبارت بود از: جام آتش (شمع)، شکر، شیرینی، خوردنی‌های محلی و بوی‌های خوش مانند گلاب.آنان پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبی‌های گروهی می‌پرداخته‌اند.

در پایان مراسم، شعله‌های فروزان آتش، نظاره‌گر دستانی بود که به‌طور دسته‌جمعی و برای تجدید پایبندی خود بر پیمان‌های گذشته، در هم فشرده می‌شدند.